ما و رنج بی​پایان فردوسی

مفهوم سینمای ملی, از آن موضوعات مبهم و پیچیده ای است که با وجود سال ها بحث, گفت وگو, یادداشت و تحلیل به نتیجه روشن و واضحی منجر نشده و کارشناسان و منتقدان هنوز به تعریف درست و دقیقی از آن نرسیده اند

مفهوم سینمای ملی، از آن موضوعات مبهم و پیچیده‌ای است که با وجود سال‌ها بحث، گفت‌وگو، یادداشت و تحلیل به نتیجه روشن و واضحی منجر نشده و کارشناسان و منتقدان هنوز به تعریف درست و دقیقی از آن نرسیده‌اند.

سینمای ملی باید واجد چه ویژگی ها و مولفه هایی باشد و کدام فیلم ها در زمره این عنوان جای می گیرند؟ آیا سینمای ملی تنها فیلم هایی را شامل می شود که شخصیت های آن به زبان شیرین و اصیل پارسی سخن بگویند یا در جامه هایی ایرانی و مکان هایی تاریخی و اینجایی نشست و برخاست کنند و فرهنگ والای خود را به رخ بکشند؟ در صورت پذیرش این تعریف، آیا مثلا فیلم های فیلمسازانی چون اصغر فرهادی و داریوش مهرجویی که بی تاکید بر عناصری خاص و بومی خصوصیات و عادات خوب و بد مردم این سرزمین را به تصویر می کشند، در این قالب نمی گنجد؟

این عنوان البته تعاریف مطرح شده و نانوشته بسیار دیگری هم دارد که کماکان به اتحاد و کلیتی واحد و مشخص نرسیده و همین مساله باعث شکل گیری بحث های تاکنون بی نتیجه شده است.

فی الحال آن تعریف اولیه و در دسترس تر سینمای ملی با آثار علی حاتمی، فیلمنامه نویس و کارگردان فقید تلویزیون و سینمای ایران همخوانی و سازگاری دارد و می توان نشانه هایی از فرهنگ و هنر ایرانی را در بیش از سه دهه فعالیت هنری اش و کارهایی چون هزاردستان، حسن کچل، سوته دلان، کمال الملک، مادر و دلشدگان ردیابی کرد.

حاتمی اشرافش به تاریخ ایران را با استعداد قلمی و هنر اندیشه اش تلفیق کرد و خروجی آن آثاری بود که پیوندی تنگاتنگ و ناگسستنی با فرهنگ و ادبیات و تاریخ برقرار می کرد. ویژگی بارز سینمای او شیوه دیالوگ نویسی آهنگین و موزونش بود که قرابتی عجیب با آثار منثور و منظوم ادبیات کلاسیک و کهن پارسی داشت. از همین منظر، حاتمی صاحب امضا و نگاهی ویژه و منحصربه فرد در سینمای ایران شد و دلبستگی و دغدغه فرهنگی و ملی از او فیلمسازی مولف ساخت که همه کارهایش چون نخ تسبیحی به هم مرتبط بود.

شیوه بیانی حاتمی باعث شد برخی منتقدان و همکارانش همچون جمشید مشایخی در مناسبت های مختلف از او به عنوان «سعدی سینمای ایران» نام ببرند، شاید از آن رو که سخن گفتن شخصیت های آثارش حکایت هایی از «گلستان» را تداعی می کرد.

اما کتاب «حاتمی در امتداد فردوسی» نوشته مهدی صادقی، سینمای علی حاتمی را از منظری دیگر مورد واکاوی و بررسی قرار می دهد و ریشه های آثار او را در آثار فردوسی، شاعر و حماسه سرای پرآوازه ردیابی می کند. البته نویسنده صادقانه اشاره می کند که نگارش این کتاب نه به واسطه دلبستگی اش به شعر است، نه از علاقه اش به سینما ناشی می شود، بلکه او با این کار فقط در پی یافتن پاسخ به برخی سوالات و ابهامات تاریخی بوده است.

همچنین صادقی در این بررسی مدعی وفاداری و مشابهت نعل به نعل سینمای حاتمی با اشعار فردوسی نیست و بیان می کند که تنها چند اثر و برخی رخدادها و شخصیت های کارهای او ـ بویژه سریال هزاردستان و شخصیت های اصلی اش ـ را تحلیل و گزاره های برابری در «شاهنامه» را برایشان یافته و آنها را مورد بررسی قرار داده است.

نویسنده این مساله را هم عنوان کرده که اشاره به این شباهت ها و همخوانی ها ممکن است واقعا هم مدنظر حاتمی نبوده باشد یا او منظور نظری غیر از فردوسی داشته است. با این حال صادقی در این اثر تالیفی و تحقیقی تلاش کرده بین خطوط موازی برخی آثار حاتمی و اشعار «شاهنامه» چفت و بست محکمی برقرار کند.

واقعا چه ارتباطی بین آثار علی حاتمی و اشعار فردوسی وجود دارد و آیا اصلا فصول مشترک این دو شخصیت کلاسیک و معاصر به اندازه ای هست که منجر به قلم فرسایی و تحقیق و تفحص و طرح در قالب یک کتاب ۲۶۴ صفحه ای شود؟

مطالعه کتاب «حاتمی در امتداد فردوسی» پاسخ مناسبی به این پرسش می دهد و در نهایت، عطش کنجکاوی خواننده علاقه مند به شعر و سینما بخصوص فردوسی و حاتمی را فرو می نشاند.

نویسنده مهم ترین شباهت حاتمی و فردوسی را در نوع مواجهه آنها با تاریخ می داند. او معتقد است هر دوی آنها شخصیت های آثارشان را روی محور تاریخ امتداد می دهند تا ماندنی و مثال زدنی شوند. بن مایه روایت و داستان های فردوسی و حاتمی متکی به تاریخ است و آنها مدام در آثارشان به شخصیت ها، مکان ها و رویدادهای واقعی ارجاع می دهند، اما پیگیری این نشانه ها هیچ برآیند درست و واقعی به مخاطب نمی دهد و اگر او به قصد تطبیق با واقعیت سراغ این آثار برود، سرخورده خواهد شد.

آن دسته از منتقدان و مخالفانی که آثار حاتمی را از منظر واقعیت شماتت می کنند، چشم خود را بر نگاه خلاقانه و هنرمندانه او بسته اند. ثبت وقایع تاریخی و نقل و تحلیل آنها وظیفه مورخان، معلمان و استادان تاریخ است و هنرمند وظیفه دیگری به عهده دارد و نباید رودررویی او با تاریخ را به مثابه تحریف وقایع فرض کرد.

بنابراین از منظر مخالفت تاریخ نگارانه هم فردوسی و حاتمی در همسایگی و مجاورت هم قرار می گیرند، چراکه آنها با خلق آثاری مبتنی بر وقایع و شخصیت های مسلم در سالیان دور و نزدیک برای همیشه خود را در معرض قضاوت هایی حق و ناحق قرار داده اند.

صادقی در بخشی از این کتاب سریال «هزاردستان» را با قسمتی از «شاهنامه» مقایسه می کند و می نویسد: هزاردستان، داستان فاصله بین بی عرضگی، تنبلی و تفریط احمدشاهی است تا ادا و اطوار و افراط رضاشاهی. یکی ایران را به «قحطی نان» سوق داد، دیگری زمینه ساز «شورش نان» شد. از آن قحطی تا این شورش، فرق و فاصله ای است میان دو ضرر و دو زیان، اما همان طور که این دو در تاریخ، بی تاوان رها شده اند، تاوانش را مردمان به تاریخ پس دادند.

«تاوان گناه پدر را پسر داد.» به سان ایرج که تاوان خطای فریدون را داد: فراز آورم لشگری گرزدار/ از ایران و ایرج برآرم دمار. فریدون خطا می کند، ایرج و ایران باید تاوان بدهند! هزاردستان نیز، راوی این خطاها و تاوان هاست. «حاتمی در امتداد فردوسی» نوشته مهدی صادقی که در شمارگان ۲۰۰۰ نسخه و از سوی انتشارات رسم بتازگی روانه بازار کتاب شده، از منظر تاریخ پیوندی منطقی و موجه بین دو شخصیت ملی و پرافتخار ایران، علی حاتمی (سینما) و فردوسی (شعر) برقرار می کند که کمترین لطف خوانش آن، رجوع دوباره به چند اثر ماندگار هنری این سرزمین است.

علی رستگار