سعادتمندی در جزیره گمشدگان

گفتاری در باره اینترنت ملی و امکان شدن آن

● پیش فرض

وقتی صحبت از اینترنت ملی می شود، پیش فرض این است که کار کنترل محتوای اینترنت به بن بست رسیده است و مسئولان امر فهمیده اند که راه های دور زدن فیلترینگ از راه های ایجاد آن ارزان تر و فراوان تر است. مسئله ای که از روز اول قابل پیش بینی بود. حالا هم با اضافه کردن گزینه ای جدید و پر زرق و برق به نام اینترنت ملی بنا بر این است که از میزان نیاز مردم برای رجوع به اینترنت کاسته شود و با پاسخگویی به نیازهای مردم از طریق یک شبکه پرتوان محلی از اتکا به اینترنت کاسته شود و به مرور با افزایش فیلترینگ اینترنت، راه کم دردسرتر همین استفاده از اینترانت ایرانی باشد. شبکه ای مستقل و جزیره ای جدای از جهان «پرخطر» اینترنت. این نگاه مبتنی بر شهروند ناتوان و سیاست گذاری برای اوست. سعادتمندی او قرار است با زندگی در این جزیره و قناعت به اینترنت منفک از جهان به دست آید. با این مقدمه به سراغ چند نکته ساده می رویم. اینکه فیلترینگ چیست؟ اینترنت در ایران چه روزهایی را گذرانده است و اینکه چه مدلی برای روبرو شدن با اینترنت باید در نظر داشت؟ این نوشتار «تبیینی» است و در مورد هیچ کدام از موارد مطرح شده ارزش گذاری نمی کند.

● مقدمه ای درباره فیلترینگ

در رتبه بندی الکسا چهارم است. قبل از آن گوگل، یاهو و بلاگفا قرار دارند. رتبه چهارم برای صفحه پیوندهاست. صفحه پیوندها در نشانه شناسی اینترنت ایرانی یک نشانه مهم است. برای نسل اینترنت یک «کد» پر رمز و راز است. از آن تابلوی ورود ممنوع بزرگ که کنارش نوشته بود «دسترسی به این سایت امکان پذیر نمی باشد»، به فاز بعدی رفته ایم و این بار به جای سایتی که دیدن آن «مجاز» نیست، ده ها سایت «مجاز» برای انتخاب وجود دارد. دسته بندی هم شده اند و قابل انتخاب هستند و ظاهراً قرار است کاربر تنها نماند و بتواند از لیست سفید، یکی را انتخاب کند. پایین ترش هم نوشته شده که ماندن در این لیست دائمی نیست و هر سایتی تخلفی کرد، گزارش شود تا از لیست سفید خارج شود. اینکه ایرانیان چه سایت هایی را نباید ببینند، در همه این سال هایی که صحبت از فیلترینگ بوده، محل گفت وگو و گاه نزاع بوده است. از سایت های هرزه نگاری تا سایت های مربوط به گروه های برانداز و مخالفان و منتقدان عملکرد مسئولین تا شبکه های اجتماعی و سرویس دهنده های وبلاگ و خدمات اینترنتی در فهرست فیلترها قرار گرفته اند. از ابزارها و مسیرهای مختلفی هم در این سال ها برای فیلترینگ استفاده شده است و سطوح آن نیز متفاوت بوده است. وجه قانونی آن نیز با تاسیس کمیته ای برای تشخیص مصادیق فیلترینگ به دست آمده است. کمیته ای که صاحب نظران و گروه های ذی صلاح قانونی در آن عضویت دارند و گزارش های مربوط به سایت های متخلف را بررسی و دستور ممانعت از دسترسی به آن ها را صادر می کنند. به صفحه رتبه چهار باز می گردیم. پایین صفحه دو لینک مفید وجود دارد، یکی مصادیق محتوای مجرمانه با استناد به قوانین موجود مطرح می کند و دیگری درباره سابقه فیلترینگ در کشورهای مختلف، از آمریکا تا عربستان سعودی، اطلاعاتی را مطرح می کند و می گوید که فیلترینگ پدیده ای فراگیر است، در بند پایانی این متن آمده است: «آنچه که در این گزارش دیده می شود این است که فیلترینگ به اشکال و انواع گوناگون در کشورهای مختلف دنیا وجود دارد و امری نیست که ابداع و ابتکار آن متعلق به کشورمان باشد. گسترده ترین فیلترینگ تارنماهای اینترنتی دنیا مربوط به کشورهای کره ی شمالی، چین و عربستان است که تنها بخش کوچکی از تارنماهای ملی خود را برای دسترسی عموم فعال کرده اند.»

بقیه متن گزارشی است از وضعیت فیلترینگ در کشورهای مختلف دنیا. اشاراتی که آورده شده هم درست هستند. در بسیاری از کشورهای غربی با فشار نهادهای مدافع کودکان و خانواده، محدودیت هایی برای سایت های هرزه نگاری ایجاد شده است. بخشی از این محدودیت ها با وضع قوانین کنترلی بر سر راه صاحبان این سایت ها و برخی دیگر نیز مبتنی بر اقدامات کنترلی در سطوح میانی و پایین هستند. به این معنی که نرم افزارهای «کنترل توسط والدین» بر روی کامپیوترهای خانگی نصب می شوند و مانع از دسترسی کودکان به این سایت ها می شوند. همچنین نرم افزارهایی از همین جنس با نصب بر روی سیستم های عرضه کننده اینترنت در مراکز آموزشی و مخصوص کودکان و نوجوانان مانع از دسترسی به این سایت ها می شوند. همه این ابزارها نیز در اختیار مردم هستند و در کشورهای غربی دولت ها به دلایل مختلف کمتر وارد این حوزه می شوند. حوزه ای که دولت ها به آن می پردازند و پس از ۱۱ سپتامبر نیز پررنگ تر شده است، کنترل محتوا با هدف منع فعالیت های تروریستی و مسلحانه ای است که نمونه ای از آن ها در سال ۲۰۰۱ مسیر رویدادهای بعدی در دنیا را دست خوش تغییر ساخت. این فعالیت دولت ها البته همواره با انتقاد و اعتراض فعالان مدنی روبرو بوده است، زیرا در موارد متعددی به نقض حریم خصوصی کاربران اینترنت منجر شده است، اما عمق و اثرگذاری رویدادهای تروریستی به حدی بوده است که فعلاً کفه ترازو را به نفع دولت های غربی سنگین نگاه داشته است. به این معنی چیزی به نام فیلترینگ رسمی در غرب وجود ندارد. سایت هایی هم که قوانین مربوط به حقوق مولف را زیر پا بگذارند و یا تشویق به تنفر نژادی و قومی، جنگ طلبی و نظایر این ها داشته باشند، با حکم قضایی از دسترس خارج می شوند، مانند اتفاقی که برای سایت اینترنتی نپستر افتاد. سایتی که کار ویژه آن به اشتراک گذاشتن فایل های موسیقی بود و با شکایت صاحبان حقوق مادی و معنوی آثار، فعالیت آن متوقف شد. البته این رویکرد در کشورهای دیگر تفاوت هایی دارد. در چین نه تنها فیلترینگ گسترده و رسمی اعمال می شود بلکه شرکت های ارائه کننده کامپیوترهای خانگی موظف به نصب نرم افزارهای سانسور اینترنت بر روی دستگاه هایی هستند که به مردم می فروشند. عبور از این محدودیت ها در چین عواقب قهری و قضایی شدیدی دارد و فعالان آزادی بیان با مشکلات بسیاری در این کشور روبرو هستند. به این لحاظ چین در سال های اخیر با بیشترین تعداد کاربر اینترنت در جهان، پرچم دار کنترل از بالا و رسمی محتوا در اینترنت است و احکام مختلفی نیز برای ناقضین این مقررات هرساله در نظر گرفته و اجرا می شود. کشورهای عربی حاشیه خلیج و برخی دیکتاتوری های کوچک مانند برمه و بلاروس نیز معمولاً در فهرست کشورهای پیش رو در فیلترینگ رسمی اینترنت قرار دارند.

● برخورد با اینترنت در ایران

بنا به گفته یک مقام قضایی در سال ۱۳۸۷، در ایران حدود ۵ میلیون سایت، تا آن تاریخ، فیلتر شده اند. با توجه به اینکه اولین موج جدی فیلترینگ در ایران در سال ۱۳۸۲ به راه افتاد به طور میانگین می توان گفت هر روز سه هزار سایت در ایران فیلتر می شود که این سطح از محدودیت با شیوه ای که در بیشتر دنیا برای کنترل محتوای اینترنت استفاده می شود، متفاوت است. ایران در سال ۱۳۶۸ به شبکه بیت نت وصل شد. بیت نت یک شبکه دانشگاهی بود و با ظهور اینترنت به سرعت از دور خارج شد. در ایران نیز مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات، پیش گام استفاده از فناوری ارتباطی بیت نت و پس از آن اینترنت بود. در سال ۶۸ مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات افتتاح شد. با راه اندازی این مرکز و تلاش متخصصان نخستین تماس ها برای اتصال ایران به شبکه دانشگاهی بیت نت از طریق پرفسور عبدالسلام انجام شد. عبدالسلام در آن زمان به عنوان برنده جایزه نوبل مرکز تحقیقات جهانی فیزیک نظری عبدالسلام را در تریست ایتالیا بنیان نهاده و همچنین رییس آکادمی علوم جهان سوم بود و رابطه خوبی با مدیران وقت وزارت علوم ایران داشت. از طریق عبدالسلام ایران به مرکز آکادمیک بیت نت اروپا به نام «ارن» معرفی شد. ایران زمانی به عضویت در این شبکه درآمد که «سی و چند» کشور عضو آن بودند و در منطقه خاورمیانه هند و مصر عضو غیرفعال بودند و حتی پاکستان هم هنوز عضو نبود. شبکه بیت نت اروپا، شمال آفریقا و خاورمیانه را در بر می گرفت. مهم ترین ضعف بیت نت اتکایش به یک سیستم عامل خاص بود و با رشد و توسعه پروتکل های TCP-IP همزمان در ایران نیز در کنار بیت نت استفاده از اینترنت رواج یافت و مانند همه دنیا بیت نت در یک دوره زمانی کاملاً کنار گذاشته شد. اتصال ایران به شبکه جهانی اینترنت به مرور رشد کرد و توسعه یافت و بر سرعت دسترسی ایران و البته گسترش آن افزوده شد. مانند بسیاری از دیگر نقاط دنیا این شبکه نیز نخست در دانشگاه ها و بازرگانی مورد توجه قرار گرفت. با وصل شدن ایران به شبکه بیت نت امکان تماس به کمک ایمیل با سایر اعضای شبکه فراهم شد. شاید در آن روز تصورش هم سخت بود که در فاصله ۱۷ سال بعد با توجه به آمارهای جهانی بالغ بر ۲۵ میلیون ایرانی به اینترنت دسترسی داشته باشند و تنها در تهران ۱۵۰۰ کافی نت وجود داشته باشد. میان ورود اینترنت به ایران و مردمی شدن استفاده آن فاصله زمانی ای بیش از ده سال به چشم می خورد. در سال ۱۳۸۰ و با افزایش اشتیاق ایرانیان به اینترنت، سرویس پرشین بلاگ توسط چند جوان ایرانی راه اندازی شد. پرشین بلاگ، یک سرویس رایگان فارسی بود که امکان وبلاگ نویسی را برای طیف گسترده تری از کاربران اینترنت فراهم می کرد. پرشین بلاگ تا مدت ها تنها گزینه کاربرانِ با سطح دانش فنی پایین تر برای وبلاگ نویسی بود؛ همچنین در سال ۱۳۸۲ یک رقیب جدی به نام «بلاگ اسکای» نیز در وب فارسی آغاز به کار کرد. سال ۱۳۸۲ از جهات دیگری هم اهمیت دارد. در این سال برنامه های مدیریت محتوای وبلاگ ها بهبود یافتند و امکان مدیریت درج نظرات کاربران در سرویس های وبلاگ های فارسی امکان پذیر شد. همچنین شماری از وبلاگ نویسان فارسی که حرفه ای تر می نوشتند، از سرویس دهنده های عمومی به دامنه های اختصاصی رفتند.

سال ۱۳۸۲ به جهت محدودیت دسترسی ایجادشده به شماری از وبلاگ ها از سوی دولت نیز سال مهمی است. در این سال برای نخستین بار دامنه فیلترینگ در ایران به وبلاگ ها رسید. در تیرماه این سال بود که کاربرانی که از خدمات اینترنتی شرکت پارس آنلاین استفاده می کردند با فیلترینگ همزمان دو سرویس دهنده اصلی وبلاگ های فارسی، یعنی پرشین بلاگ و بلاگ اسکای روبرو شدند. البته دامنه اعتراض ها به قدری گسترش یافت که وزارت ارتباطات در بیانیه ای اعلام کرد که تنها دستور فیلترشدن شماری از وبلاگ ها داده شده بود و محدودیت دسترسی به همه آن ها ناشی از خطای شرکت ارایه دهنده خدمات اینترنتی بوده است، در متن این بیانیه آمده بود:

«براساس ابلاغیه کمیته تعیین مصادیق (مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی) تنها بنا بود تعداد اندکی از هزاران وبلاگ این سایت ها بسته شود، اما شرکت پارس آنلاین نسبت به مسدود کردن کل دو سایت نامبرده اقدام کرده که بلافاصله از سوی وزارت پست و تلگراف و تلفن دستور بازگشایی سایت ها صادر و به شرکت «پارس آنلاین» نیز تذکر اکید داده شد، اگر در اعمال مقررات دقت نکند، مستوجب برخورد قانونی است. روابط عمومی وزارت پست و تلگراف و تلفن هم چنین وظیفه خود می داند از کاربران و دارندگان وبلاگ های این سایت ها به ویژه روزنامه نگاران و نویسندگان ارجمندی که به دلیل خطای ناکرده این وزارت خانه، دچار مشکل شده یا به زحمت افتاده اند، پوزش بخواهد و بار دیگر بخش خصوصی را به لزوم دقت در فعالیت های ارتباطی خود توجه دهد.»

در نهایت نیز با توجه به خلا موجود حقوقی، شورای عالی انقلاب فرهنگی، در سال ۱۳۸۰ مصوبه ای را ابلاغ کرد که بر اساس آن کمیته ای با عنوان کمیته تعیین مصادیق فیلترینگ در کشور ایجاد شد. فعالیت های این کمیته با تصویب قانون جرایم رایانه ای در دی ماه ۱۳۸۸ جنبه های دقیق تری به خود گرفته است. از سوی دیگر، اقبال به اینترنت در ایران هر روز رو به افزایش است. نسل کم سن و سال ایران، برای دسترسی به همه آنچه که در فضای واقعی جامعه برای آن با محدودیت هایی روبروست به سراغ اینترنت می رود. از موسیقی راک غربی تا عضویت در شبکه های اجتماعی و تعامل با دیگران در چارچوب آن. البته به همین نسبت هم فیلترینگ این سایت ها در ایران جدی بوده است. علاوه بر شبکه های اجتماعی، مهم ترین و مشهورترین سایت های اشتراک ویدیو و صدا و لینک فیلتر هستند. سایت های اختصاصی برای گوش دادن به موسیقی نیز فیلتر هستند.

بزرگ ترین سایت اشتراک عکس دنیا نیز در ایران فیلتر است. در کنار این ها، ده ها و صدها سایت مستهجن نیز فیلتر هستند. اگر فیلترینگ را یک دیوار حائل فرض کنیم که قرار است خوب ها و بدها را از هم جدا کند، کنار هم قرار گرفتن سایت های محبوب اجتماعی با سایت های هرزه نگاری و ضد اعتقادات مذهبی و دینی، سبب می شود، عبور از فیلتر به معنای دسترسی به همه آن ها در کنار هم باشد؛ و این برای سیاست گذاری که مدعی حفاظت از کودکان و نوجوانان است، نقطه ضعف محسوب می شود. علاوه بر این ویژگی مهم اینترنت حضور در فضایی با جغرافیای جهانی است. امکان ارتباط همزمان با تمام دنیا و برقراری ارتباط و تعامل با آن ها. مزایایی که شاید از اینترنت ملی نتوان انتظار آن ها را داشت. عضویت در فیس بوککک امروز یک عادت جمعی در دنیا شده است. حدود ۱۲ درصد جمعیت جهان عضو فیس بوک هستند – بیش از هشتصد میلیون نفر- چهل درصد جمعیت ایالات متحده و شماری بسیار زیادی از جمعیت تونس و اندونزی، به عنوان دو کشور مهم اسلامی عضو فیس بوک هستند و در آن فعالیت می کنند. اما در ایران، همچنان حساسیت های حاشیه ای این سایت را که اتفاقاً با وجود فیلترینگ در میان ده سایت پربازدید ایران قرار دارد، در فهرست سایت های غیرمجاز قرار داده است. علاوه بر این تلاش هایی نیز برای جایگزینی شبکه های اجتماعی دیگری در داخل، با فیس بوک صورت می گیرد که با توجه به ماهیت سیاره ای فیس بوک و اهمیت اتصال به همه گره ها در شبکه های اجتماعی، شانس موفقیت گزینه های جایگزین بسیار اندک است.

● برخورد با اینترنت: منفعل یا فعال؟

در هفته های اخیر بیشتر از همیشه صحبت از پدیده ای به نام اینترنت ملی است. اینترنت ملی قرار است شبکه ای باشد با سرعت بالا که بسیاری از نیازهایی که امروز از طریق اینترنت برآورده می شود را ارائه دهد. واژه های دیگری مانند اینترنت پاک و اینترنت حلال نیز در کنار آن به کار رفته است. اینترنت ملی در حقیقت گونه ای شبکه داخلی برای ایرانیان خواهد بود که قرار است دغدغه های مسئولین برای دسترسی به محتواهای غیرمجاز را برطرف سازد. فیلترینگ گسترده سایت های اینترنتی در سال های اخیر را بسیاری مقدمه راه اندازی اینترنت ملی دانسته اند. در این بخش از این نوشتار نگاهی می اندازیم به تجربه برخورد با محتوای اینترنت در کشورهایی با موقعیت مشابه ایران که در آن ها نیز همچون ایران «ضرورت وجود فیلترینگ سازماندهی شده و قانون مند، به شدت احساس می شود.» و «نباید اجازه ی دسترسی نامحدود همه اقشار جامعه به دنیای بدون مرز و پایان ناپذیر اینترنت داده شود، چرا که این دسترسی کنترل نشده، نقطه ی شروع آسیب ها و آفت هایی است که در قرن بیست و یکم و عصر رسانه های نوین، کودکان، نوجوانان و جوانان ما را بیش از دیگران تهدید می کند و آرامش روحی و سلامت فکری آنان را هدف قرار می دهد. فیلترینگ سامان دهی شده و قانونمند برای سالم سازی فضای اینترنت و حفاظت از آرامش روحی افراد جامعه، نه تنها یک امکان بلکه یک ضرورت است». (بخش های داخلی گیومه از سایت پیوندها نقل شده است).

درباره چین و شیوه برخورد مدافعه جویانه حکومت آن در برابر اینترنت زیاد شنیده ایم. تغییر در نتایج موتورهای جستجو، باز کردن ایمیل فعالان سیاسی و اجتماعی، محدودیت شدید دسترسی به سایت های اینترنتی و نصب اجباری برنامه های کنترل محتوا بر روی رایانه های شخصی همه و همه کمک کرده اند تا فیلترینگ در چین در قالبی مدافعه جویانه شکل بگیرد. برخورد قهری و زندانی کردن وبلاگ نویسان منتقد و مخالف سیاست های دولت این کشور نیز امری متداول شده است. روسیه نیز در کنترل اینترنت شیوه مدافعه جویانه خاص خود را دارد و برخلاف برخوردهای صورت گرفته در چین نیز بیشتر جنبه امنیتی به خود گرفته است و در مواردی متعدد مدیران سایت های اینترنتی مجبور به همکاری می شوند، تهدید می شوند و از آن ها خواسته می شود رفتار خاصی را پیش گیرند. به دلیل فضای به وجود آمده جوی از بی اعتمادی در فضای مجازی این کشور وجود دارد که باعث شده است تا کاربران در کنش های مبتنی بر وب مشارکت نکنند. همچنین دولت روسیه سیاستی مبتنی بر سرریز اطلاعات را در نظر گرفته است. انبوهی از سایت های سرگرمی و تجاری که نیازهای روزمره مردم را برآورده می کنند، به کمک کنترل محتواهایی آمده اند که دولت روسیه علاقه ای به فعالیت آن ها ندارد. این رویکرد اگرچه نسبت به نمونه دیگر، یعنی چین، «نرم» تر هستند، اما به هر حال همان خاصیت مدافعه جویانه را دارد. این در حالی است که بسیاری از کشورهای اسلامی و شرقی در برابر اینترنت رویکردهایی فعال اتخاذ کرده اند و به جای واکنش های از سر انفعال و تهدیدانگارانه آن را فرصت دیده اند و حضور انبوهی از مردم این کشورها در این شبکه اجتماعی به افزایش انسجام اجتماعی و استفاده از فرصت هایی انجامیده است که اینترنت می تواند در خدمات جامعه سازی و توسعه انسانی و فنی این کشورها قرار دهد.

به نظر می رسد نگرش به اینترنت ملی در ایران و اخبار و حواشی مربوط به آن بیشتر به همان نگاه های مدافعه جویانه نزدیک باشد و واکنش هایی از سر انفعال و ناچاری است تا برنامه ای مدون برای بهره مندی از فرصت زندگی در جغرافیای جهانی.

نویسنده: پدرام الوندی