روند رو به تزاید واردات میوه تهدید تولید داخلی

سال ۱۳۸۴, سرآغاز واردات بی رویه میوه به داخل کشور بود واردات مرکبات در سال ۱۳۸۴ شروع و در سال ۱۳۸۶, که سال پرمحصول کشور بود, تشدید شد در سال ۱۳۸۷, علاوه بر مرکبات, واردات سایر میوه ها گلابی, انگور, آلو, سیب, مرکبات و شروع و در سال جاری واردات اغلب آنها تشدید شده است

● مقدمه

سال ۱۳۸۴، سرآغاز واردات بی رویه میوه به داخل کشور بود. واردات مرکبات در سال ۱۳۸۴ شروع و در سال ۱۳۸۶، که سال پرمحصول کشور بود، تشدید شد در سال ۱۳۸۷، علاوه بر مرکبات، واردات سایر میوه ها (گلابی، انگور، آلو، سیب، مرکبات و...) شروع و در سال جاری واردات اغلب آنها تشدید شده است.

با توجه به شدت واردات میوه در نه ماهه اول سال ۱۳۸۷ و مشکلات تولیدکنندگان میوه در کشور، به بهانه تنظیم بازار و تامین میوه شب عید، از صفر شدن تعرفه و تشدید واردات میوه، به ویژه مرکبات سخن گفته می شود.

این مقاله در صدد است با بررسی و تحلیل آمارهای گمرک جمهوری اسلامی و وزارت جهاد کشاورزی، روند واردات، صادرات و تولید داخل را مورد بررسی قرار داده و نیاز به واردات و آثار آن را مشخص کند.

● بررسی روند واردات

تا سال ۱۳۸۳ (قبل از شروع برنامه چهارم توسعه) بیشتر واردات محصولات باغی، به موز و نارگیل اختصاص داشته است. در این سال از حدود ۲۹۹ هزار تن میوه وارداتی به کشور، ۲۷۶ هزار تن (۹۲ درصد) موز و ۱۷ هزار تن نارگیل بوده است و ۶ هزار تن دیگر نیز، بیشتر شامل محصولاتی مانند انبه، شاه بلوط، آناناس و دیگر محصولاتی بود که اغلب در ایران تولید نمی شدند.

در طول سال ۱۳۸۷، مقدار ۸۳۱ هزار تن میوه وارد کشور شده است. (۸/۲ برابر واردات میوه سال ۱۳۸۳) که ۶۳۷ هزار تن آن (۷۷ درصد کل واردات) را موز تشکیل می داد و واردات پرتقال که از سال ۱۳۸۴ و به مقدار ۵۳ هزار تن آغاز شده بود در این سال به ۱۳۱ هزار تن رسید. نکته جالب اینکه در نه ماهه اول سال ۱۳۸۷، صرفا حدود ۲۸ هزار تن آن (حدود ۲۰ درصد) وارد کشور شد. در نه ماهه اول سال ۱۳۸۸، (۱۳۱ هزار تن مرکبات (۷/۴ برابر مدت مشابه سال قبل) وارد کشور شده است. این مقدار واردات در نه ماهه سال جاری، برابر واردات در دوازده ماهه سال قبل و بیانگر روند سریع رشد واردات مرکبات در کشور است و اگر شدت واردات در پایان سال، مشابه سال قبل تصور شود نویددهنده شکست کامل تولید مرکبات داخل و شروع روند نابودی آن خواهد بود.

در طول سال ۱۳۸۷، سه محصول موز، مرکبات و نارگیل، ۷۹۶ هزار تن (۹۶ درصد) از واردات میوه و سایر میوه ها، ۳۴ هزار تن (حدود ۴ درصد) از واردات را تشکیل داده اند. در نه ماهه سال ۱۳۸۸، واردات سه گروه محصول ذکرشده به ۷۰۶ هزار تن (۴/۴ برابر مدت مشابه سال قبل) رسیده است. جالب اینکه در نه ماهه اول سال ۱۳۸۷، از سایر محصولات، فقط ۷ هزار تن وارد کشور شد و ۲۶ هزار تن آن (۷۶ درصد) در آخر سال واردات صورت گرفت اما در نه ماهه اول سال ۱۳۸۸، بیش از ۶۶ هزار تن از این نوع محصولات وارد کشور شده است که تقریبا دو برابر کل واردات سال قبل و ۵/۹ برابر مدت مشابه سال گذشته، این نوع میوه ها وارد کشور شده اند.

تغییر تدریجی ذائقه مصرف کننده ایرانی آغاز شده است و اکنون گاه، صحبت از وجود ذائقه عده ای از مصرف کنندگان (بازار مصرف خاص) برای میوه خارجی می شود. این تغییر ذائقه به حدی است که در نه ماهه اول سال ۱۳۸۷، میزان واردات گلابی حدود ۲۳۰ تن بود و درنه ماهه اول سال ۱۳۸۸، با ۱۰۸ برابر افزایش، به حدود ۲۵۶۰۰ تن رسیده است.

محصولاتی مانند زردآلو، هلو، شلیل، آلو و گوجه سبز؛ یعنی، میوه های سردسیری که در سال های گذشته، واردات آنها قابل ذکر نبود. زردآلو با ۴۰ تن واردات در نه ماهه اول سال گذشته، دارای بیشترین واردات بود اما اکنون در نه ماهه سال ۱۳۸۸، حدود ۱۰ هزار تن از این میوه ها وارد کشور شده است. خلاصه این است که همه میوه های وارداتی در نه ماهه اول سال ۱۳۸۸، نسبت به مدت مشابه سال قبل، ۲ تا ۱۰ برابر افزایش نشان می دهند و کل واردات میوه در نه ماهه سال گذشته، ۱۷۴ هزار تن بوده که با ۵/۴ برابر افزایش، به ۷۷۳ هزار تن رسیده است در مجموع، واردات نسبت به مدت مشابه سال گذشته از نظر وزنی، ۴۴۰ درصد و از نظر ارزشی (به دلار) ۶۸۵ درصد افزایش نشان می دهد و اگر توجه کنیم واردات در نه ماهه سال ۱۳۸۷، کمتراز ۲۱ درصد کل واردات سال قبل را تشکیل می داده است، شدت بحران در صورت تداوم واردات، به ویژه در صورت کاهش تعرفه (که حتی صحبت از صفر کردن مقدار تعرفه نیز در میان است) آشکارتر می شود.

تقریبا کمتر محصول باغی تولیدی اعم از گرمسیری و سردسیری در کشور وجود دارد، که با توجه به واردات، با کاهش توان رقابت روبرو نشده باشد. واردات مرکبات پنج ساله شده است و شدت بحران در خصوص آن بیشتر آشکار است اما دیگر محصولات که واردات آنها با تاخیر زمانی نسبت به مرکبات روبرو بوده اند با همان فاز زمانی، تاخیر فشار را بر گرده خویش احساس خواهند کرد. این روند افزایش واردات میوه بدون برنامه ریزی برای اصلاح و تقویت ساختارهای تولیدی در اراضی کشور مشکلات عدیده ای ایجاد کرده است.

● بررسی روند صادرات

در سال ۱۳۸۰، میزان تراز تجاری میوه کشور (اختلاف وزنی صادرات از واردات) به استثنای محصولات صیفی (هندوانه و خربزه و مشابه آن) با ۳۹۴ هزار تن، بالاترین مقدار بود که با روند کاهشی کندی در سال ۱۳۸۳ به ۳۳۸ هزار تن رسید و با شروع واردات در برنامه پنجم توسعه، روند کاهش آن تسریع و در سال ۱۳۸۷ به ۶۱ هزار تن رسید و در نه ماهه اول سال ۱۳۸۸، با ۴۷۲ هزار تن صادرات میوه (به استثنای صیفی جات) و ۷۷۳ هزار تن واردات، میزان تراز تجاری کشور در میوه، به رکورد ۳۰۲- رسیده است.

بیشترین صادرات مرکبات در سال ۱۳۸۵، ۶۵ هزار تن بوده است که به تدریج با بروز آثار کاهش نرخ تعرفه و افزایش واردات، روند کاهشی صادرات آغاز شد و در سال ۱۳۸۶، که سالی پرمحصول محسوب می شود مقدار مرکبات به ۴۳ هزار تن کاهش یافت. در نه ماهه اول سال ۱۳۸۷ حدود ۲۸ هزار تن مرکبات صادر شد و در نه ماهه اول سال ۱۳۸۸، حدود ۱۱ هزار تن مرکبات صادر شده که بیانگر کاهش (۶۰ درصدی) صادرات مرکبات نسبت به مدت مشابه سال قبل می باشد.

کاهش صادرات در اغلب میوه ها مشاهده می شود در مقایسه صادرات نه ماهه اول سال ۱۳۸۷ با صادرات نه ماهه اول سال ۱۳۸۸، صادرات سیب با کاهش ۲۶ درصدی، از بیش از ۱۸۸ هزار تن به کمتر از ۱۴۰ هزار تن رسیده و صادرات تازه خوری زردآلود از ۷ هزار تن به حدود ۴ هزار تن، گیلاس و آلبالو از ۵ هزار تن به ۳ هزار تن هلو، شلیل و شفتالو از ۳ هزار تن به ۲۰۰ تن و آلو و گوجه از ۵ هزار تن به ۸۰۰ تن کاهش یافته است.

البته در محصولاتی مانند پسته، خرما و محصولات جالیزی افزایش صادرات وجود دارد و مهم ترین محصولی که صادرات آن افزایش داشته، هندوانه، خربزه و مشابه خربزه بوده است که مقدار صادرات آن از ۲۶۰ هزار تن به ۳۱۴ هزار تن رسیده است. با توجه به مشکل آب در کشور، صادرات محصولاتی چون هندوانه، به مشابه فروش آب مجازی است و اگر این گونه صادرات از مناطفی با مشکل بیلان منفی (رو به تزاید) سفره های آب زیرزمینی؛ به عبارت دیگر، دشت های ممنوعه حفر چاه صورت گرفته باشد از نظر زیست محیطی و توسعه پایدار نیز نابجا و مشکل آفرین محسوب می شود.

در مجموع در نه ماهه اول سال ۱۳۸۷؛ ۴۹۴ هزار تن میوه (به استثنای صیفی جات) از کشور صادر شده بود که در نه ماهه اول سال ۱۳۸۸، با کاهش ۱۶درصدی، به ۴۱۷ هزار تن رسیده است.

● بررسی بازارهای صادرات و واردات میوه

مطالعه اولیه نشان می دهد که بیشترین صادرات میوه از نظر وزنی به کشور عراق صورت می گیرد. ۲۰۳ هزار تن (۶۵ درصد) از ۳۱۴ هزار تن هندوانه و خربزه صادراتی کشور و حدود ۱۰۰ هزار تن (۷۱ درصد) از ۱۴۰ هزار تن سیب صادراتی در نه ماهه اول سال ۱۳۸۴، به عراق صادر شده است. پس از عراق، کشور امارات متحده عربی، دومین مقصد صادرات میوه کشور محسوب می شود. در محصولاتی مانند خرما نیز، که عراق واردکننده نیست، اغلب امارت متحده عربی اولین مقصد صادراتی میوه و خشکبار ایران محسوب می وشد.

به استثنای پسته که امارات با ۱۶ درصد، در رتبه دوم، در مقصدهای صادراتی پسته کشور قرار دارد و هنگ کنگ با واردات ۲۵ درصد پسته ایران، در رتبه اول است و چون دارای بازار مصرفی بزرگی نیستند و مناطق صادرات مجدد کالا هستند مبدا مهم صادراتی بودن آنها برای صادرات کشور بیانگر مشکل کشور ما در بسته بندی و بازاریابی کالاهای صادراتی است.

در مجموع به استثنای برخی محصولات مانند پسته، اغلب محصولات صادراتی کشور ما از تنوع بازارهای صادراتی برخوردار نیست و بررسی بازارهای صادراتی محصولات کشاورزی کشور نشان می دهد که مقصدهای صادرات از کشورهای توسعه یافته و با استانداردهای سختگیرانه به سوی کشورهایی دارای استانداردهای آسان تر در حال حرکت است.

نقش کلیدی در واردات میوه ایران را، کشور امارات متحده عربی بر عهده دارد. از ۵۶۵ هزار تن واردات موز در نه ماهه اول سال ۱۳۸۸ ایران، ۳۸۶ هزار تن از کشور امارات متحده عربی صورت گرفته است و از ۱۱۲ هزار تن پرتقال وراداتی کشور، امارات متحده عربی با ۳۰ هزار تن صادرات به ایران، پس از مصر با ۳۸ هزار تن (از تولیدکنندگان و صادرکنندگان پرتقال) دومین صادرکننده پرتقال به ایران است. در منطقه خاورمیانه پس از امارات متحده عربی، ترکیه بزرگ ترین صادرکننده میوه به کشور ما است و از محصولات سردسیری مانند هلو و شلیل که خود تولیدکننده و صادرکننده است تا موز، که درنقش صادرکننده مجدد آن ظاهر می شود در بازار کشور ما وارد شده است.

اما بررسی کشورهای مبدا واردات میوه، بیانگر تعدد آنها از آمریکای لاتین تا شرق آسیا است. از شیلی و اکوادر در آمریکای لاتین و آفریقای جنوبی در جنوبی ترین نقطه آفریقا، تا چین و فیلیپین در شرق آسیا، بازار سهل الوصول میوه کشور ما را در اختیار گرفته اند. چین با ۱۷ هزار تن و ترکیه با ۸ هزار تن صادرات گلابی و یا فیلیپین با ۱۳۰ هزار تن صادرات موز و آفریقای جنوبی با بیش از ۲۰ هزار تن مرکبات و پاکستان با ۱۲ هزار تن انبه، تا کشور سردسیری چون لهستان با ۱۳۳۱ تن صادرات موز و... در بازار کشور ما حضور دارند. موارد فوق بخشی از انواع و مقدار صادرات کشورهای مذکور و خیل کشورهای دیگر صادرکننده میوه به کشور ما می باشد.

● وضعیت تولید میوه در کشور

در سال ۱۳۸۵ میزان صادرات میوه (به استثنای صیفی جات) ۸۰۴ هزار تن بوده است که در سال ۱۳۸۶ (سالی با شرایط اقلیمی بسیار مناسب) به بالاترین میزان؛ خود، یعنی ۸۹۵ هزار تن رسید و پس از آن سیر نزولی یافت. در سال ۱۳۸۵، بنا بر آمار و فناوری اطلاعات وزارت جهاد کشاورزی، کل تولید میوه و محصولات دائمی ۱۳۶۶۷ هزار تن بوده است که معاونت تولیدات گیاهی وزارت جهاد کشاورزی میزان تولید را بیش از این مقدار و ۱۵۲۰۷ هزار تن دانسته است. اگر آمار دفتر آمار و فناوری اطلاعات وزارت جهاد کشاورزی را، که مبتنی بر نمونه برداری علمی است، بپذیریم ۱۳۰۵۶ هزار تن از این آمار را تولید مرکبات، سیب، خرما، بادام، پسته، انار، انجیر، انگور، آلو و گوجه، زردآلو و قیسی، گردو، گلابی، گیلاس و آلبالو، هلو و شلیل و شفتالو تشکیل می دهند که ۸۰۴ هزار تن آن به صورت تازه خوری و یا خشکبار صادر شده است. سال ۱۳۸۷، که سال بروز خشکسالی و سرمازدگی شدید است و به همه محصولات باغی آسیب وارد کرد و حتی بخشی از باغ های انار کشور به حدی آسیب دید که در خصوص آنها کف بری صورت گرفت (در خصوص انار اغلب با کف بری امکان تولید در سال های بعد فراهم می شود)، همراه شدن معضلات اقلیمی و سال نیاور در محصول پسته نیز به کاهش میزان تولید، آن منجر شد (تولید پسته به ویژه در مناطق مهم تولید مانند استان کرمان از ویژگی خاصی برخوردار است و سال آور و نیاور دارد که اختلاف تولید در سال آور در مناطقی چون استان کرمان چند برابر سال دیگر است). با وجود این بنا بر آمار دفتر مزبور که در این سال نیز مبتنی بر نمونه برداری است کل تولید باغی کشور ۱۳۳۶۵ هزار تن و میوه های مهم ذکر شده در سطور قبل، به میزان ۱۲۴۵۶ هزار تن بوده است.

تولید میوه کشور در سال ۱۳۸۸، بنا بر اعلام معاونت تولیدات گیاهی وزارت جهاد کشاورزی ۱۰ درصد بیشتر از سال ۱۳۸۷ بوده است. میزان مرکبات تولیدی کشور در سال ۱۳۸۸ نیز، با ۱۰ درصد افزایش، حدود ۴۵۰۰ هزار تن اعلام شده است. این افزایش اعلامی را، با پذیرش اختلاف آماری ناشی از شیوه تولید آمار، پس از انتشار آمار دفتر آمار و فناوری اطلاعات و مرکز آمار ایران، می توان در آمارهای تولیدی آنها نیز مشاهده کرد. بنابراین تولید میوه در کشور در سال ۱۳۸۸ به حدی است که باید برای صادرات آن و یا فرآوری محصول در صنایع مربوطه چاره جویی کرد.

● نتیجه گیری

۱) افزایش واردات متاثر از قانون برنامه چهارم نیست، زیرا قانون برنامه چهارم و حتی قانون تجارت مصوب، در چند سال قبل از آن، موانع غیرتعرفه ای را منع کرده است و مانعی بر تعیین تعرفه برای حمایت از تولید داخلی محسوب نمی شود.

۲) روند افزایش قیمت میوه های تولید داخل، متاثر از نرخ بالای تورم و افزایش هزینه های ناشی از آن، در کنار افزایش بطئی و کند نرخ ارز (و به نوعی ثبات نرخ ارز)، در کاهش روند صادرات و افزایش سرعت واردات و تغییر تدریجی تراز تجاری کشور (در خصوص وزن و ارزش به دلار) نقش اساسی را بر عهده دارد. در شرایطی که با وجود نرخ تورم بالا، هزینه های تولید، هر ساله افزایش می یابد صادرات مشکل تر می شود و رشد پایین افزایش نرخ ارز (در مقایسه با نرخ تورم در کشور، نرخ با رشد کم خود، در عمل تثبیت شده است) واردات هر ساله، ارزان تر صورت می گیرد. این دو وضعیت به همراه سیاست های بازرگانی مانند کاهش نرخ تعرفه در نقش کمک به واردات و ضربه زننده به تولید داخلی ظاهر شده اند.

۳) تنظیم بازار از طریق گشودن بازار کشور بر روی تولیدات خارجی در شرایطی که تولید داخلی بیش از نیاز کشور است. نشان از بی هنری ما دارد و مطمئنا وزارت بازرگانی در چنین شرایطی باید ضمن تنظیم بازار شب عید با استفاده از تولید صورت گرفته در داخل، با گسترش امکان صادرات، از تولید داخل حمایت کند.

۴) افزایش شدید واردات محصولاتی چون موز (۴۲۰ درصد)، و مرکبات (۴۷۰ درصد) و... در حالی که وزارت جهاد کشاورزی از افزایش ۱۰ درصدی تولید میوه در سال ۱۳۸۸ نسبت به سال ۱۳۸۷ و مزیت نسبی مناسب کشور در تولید میوه خبر می دهد در کنار کاهش صادرات مرکبات (۶۰ درصدی) و کاهش صادرات سیب (۲۶ درصدی) و... جای تامل دارد.

۵) واردات بسیار بالای میوه های گرمسیری مانند موز را نباید به حساب تولید کم داخلی آنها، کم تاثیر بر بازار میوه کشور تلقی کرد. زیرا چنین محصولاتی اغلب جانشین میوه های تولید داخل در سیب مصرفی خانوارهای ایرانی می شوند و میزان خرید و مصرف میوه های تولید داخل را کاهش می دهند و به عبارت دیگر عرضه وخرید آنها و بدتر از آن محصولاتی که ایران در تولید آنها دارای مزیت نسبی است کمک به تولیدکنندگان خارجی و کم توجهی و تضعیف تولید و تولیدکنندگان میوه کشور محسوب می شود.

۶) با توجه به تولید بالای سیب که البته در برخی مناطق، مانند آذربایجان غربی ادعا می شود کیفیت بازارپسندی سیب تولیدی (از نظر اندازه) پایین تر از سال قبل است با مشکلی روبرو نیست (کل واردات سال قبل حدود ۷ هزا رتن بوده است) دیگر میوه های مصرف ایام سال نو نیز که از واردات چندانی در سال های قبل برخوردار نبوده اند و به نظر می رسد هدف واردکنندگان، مرکبات و به ویژه پرتقال باشد.

۷) با توجه به اینکه بیشترین واردات میوه در اواخر سال صورت می گیرد حذف تعرفه واردات به افزایش بی سابقه واردات میوه منجر خواهد شد. با عنایت به اینکه در شرایط کنونی تولیدکنندگان داخلی با مشکل فروش محصول روبرو هستند حذف تعرفه واردات و افزایش بیشتر واردات میوه، بر شدت مشکلات تولیدکنندگان می افزاید.

۸) برای توجیه واردات بی رویه شکر که تولید داخلی قند و شکر را به سوی نابودی کامل کشانده است در ابتدا توجیه می شد که صنایع تولید قند و شکر با تولید محصولاتی به قیمت حدود ۶۰۰ تومان ناکارآمد هستند و این ظلم به مصرف کنندگان است که شکر وارداتی با امکان واردات به قیمت ۴۰۰ تومان را مصرف نکنند اما اکنون که تولید داخلی با آسیب شدید و شاید جبران ناپذیر روبرو شده است، مصرف کنندگان شکر ارزان را مشاهده نمی کنند و فقط ارز کشور برای واردات صرف شده و تولید و اشتغال و... در داخل آسیب دیده است و البته سودهای گزافی نصیب گروه کوچک واردکنندگان شکر شده است وارداتی مدت زمانی، تایید وجود آلودگی و تکذیب آن، موضوع بهداشت و سلامت محصولات غذایی وارداتی که در خصوص برخی محصولات مانند برنج وارداتی را به بحث روز مجالس و محافل تبدیل کرد و سبب شد که مردم انتظار برقراری و اعمال استانداردهایی مناسب تر را طلب کنند و با اعمال استانداردهای کنونی، سلامت غذاهای وارداتی همچنان محل شبهه است.

بیایم با حمایت از تولید داخلی و مدیریت صحیح آن، به اقتصاد کشور و تولیدکنندگان داخلی خدمت کنیم و آسان ترین راه حل؛ یعنی، واردات را نصب العین مدیریت خویش نسازیم.

نویسنده: مهندس حسین صفایی