آشنایی با حقوق خانواده در مواد قانون مدنی

پیمان ازدواج زن و مرد با یکدیگر , در حقیقت پیمانی برای پشتیبانی این دو از هم در تمامی مراحل زندگی است

پیمان ازدواج زن و مرد با یکدیگر ، در حقیقت پیمانی برای پشتیبانی این دو از هم در تمامی مراحل زندگی است .

زن و شوهر دارای دو فرهنگ و دو شخصیت متفاوتند لذا اختلاف نظر بین این دو بسیار طبیعی به نظر می رسد ، تعادل بین نظرات زن و شوهر هنگامی ایجاد می شود که این دو با گذشت و بردباری نسبت به یکدیگر که لازمه زندگی خانوادگی است ، اختلاف نظرها را کنار گذاشته و به نظرات هم احترام بگذارند .

به عبارت بهتر تعادل در زندگی مشترک هنگامی به وجود می آید که روابط دو سویه زن و شوهر بر پایه های عاطفی ، عقلایی و اخلاقی استوارگردد. از جمله مسائل مهم در ارتباط با نهاد خانواده ، شناسایی حقوق هر یک از ، زوجین ( زن و شوهر ) از یک سو و نیز ، تکالیف آن دو در قبال هم ، از سوی دیگر است .

هر جا سخن از (حق) به میان می آید ، بایستی در کنار آن ، از ( تکلیف ) نیز سخن گفت . چرا که هیچ حقی بر کسی واجب نمی شود ، مگر آنکه در مقابل آن حق ، وظیفه ای مقرر شده باشد .

حقوق خانواده نیز از این امر مستثنی نبوده و لذا زن و شوهر با برخورداری از حقوقی ویژه موظف به انجام تکالیفی در برابر یکدیگر هستند ، البته به دلیل ویژگیهای خاص حاکم بر روابط خانوادگی ، مشخص نمودن چهار چوب کلی حقوق و تکالیف و ترسیم حد و مرز آن ، به سادگی ممکن نیست .

زیرا بر خلاف سایر عقود ، در عقد نکاح ( ازدواج ) دو جنبه مادی و معنوی موجود است که جنبه معنوی آن در اولویت می باشد . به عبارت دقیق تر ، در تنظیم روابط عاطفی زن و شوهر ، اخلاق حاکم بر قواعد حقوقی است . در رابطه زناشویی ، سخن از عواطف انسانی ، عشق و صمیمیت و وفاداری است و حقوق به تنهایی ، برای حکومت کردن بر روابط آنان ناتوان است .

در شریعت اسلام نیز در قوانین مربوط به خانواده ، در دو بخش مستقل از حقوق و وظایف از یک سو و اخلاق و فضایل ، از سوی دیگر ، به گونه ای مبسوط ومشروح سخن به میان می آید . در سلسله مباحث آشنایی با حقوق خانواده ما ضمن اعتقاد به این امر ، که طبیعت خانواده با حقوق و احکام آمرانه سازگاری ندارد و اثر قوانین در ایجاد نظم در آن ناچیز است ، سعی داریم در مقام درمان مشکلات حقوقی خانواده ها در کنار کاوشهای حقوقی به مسائل روانی و مبانی اخلاقی ، توجه نموده و در این راستا ، به اطلاع رسانی صحیح ، جهت استحکام بخشیدن به بنیان خانواده ها همت گماریم .

▪ ماده ۱۱۰۳ قانون مدنی: زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگرند

الف ) حسن معاشرت زن و شوهر از دیدگاه قرآن و روایات

قرآن مجید در موارد مختلف نسبت به رابطه و پیوند زناشویی تعبیرات جالبی بیان کرده است .

از جمله در آیه ۲۱ سوره روم ، مودت و مهربانی را یکی از اصول اساسی و از ارکان روابط انسانی در زندگی مشترک دانسته که خداوند آن را از اصول مهم میان زن و شوهر می داند .

زن و مردی که به اختیار و اراده خویش با هم پیمان زناشویی می بندند با تشکیل خانواده در جهت کسب سکینه و آرامش متقابل اقدام می کنند . اما صرف حضور فیزیکی دو نفر در کنار هم کافی نیست . بلکه هر یک از آنان باید در جهت نیل به آرمانهای انسانی وظایف و مسؤلیتهایی را بر عهده گیرند .

استقرار مودت و رحمت و تربیت فرزندان صالح و بقای خانواده نوع خاصی از رفتار زوجین نسبت به یکدیگر را طلب می کند که در اصطلاح به آن ( حسن معاشرت ) گفته می شود .

به طور کلی حسن معاشرت مفهومی قرآنی است که از آیه شریفه ای از سوره نساء و از عبارت ( عاشروهن بالمعروف ) گرفته شده است ، یعنی با همسرانتان با اخلاق نیکو معاشرت کنید و با آنان به نیکی رفتار کنید در کل معاشرت به معروف ، به معنای رفتار و اعمالی است که خداوند بدان امر نموده است .

و نیز مراد از معاشرت به معروف ، ادا نمودن حقوق زن ، چون نفقه و داشتن رفتار و گفتاری مناسب با اوست .

معاشرت به معروف سبب دوام و شیرینی زندگی مشترک و شکوفا شدن استعدادهای زن و مرد مسلمان می‏شود و عاملی برای پیشرفت آنها در زندگی می‏گردد.

معاشرت به معروف مصادیق فراوانی دارد و شامل بسیاری از امور اخلاقی می گردد که در این جا مجال بحث در مورد همه آنها نیست و تنها به برخی از مصادیق مهم اشاره می نماییم .

۱) حسن خلق

حسن خلق صفتی پسندیده و نیکوست که اسلام بسیار به آن سفارش نموده است ، تا آنجا که در روایات ، حسن خلق به عنوان اولین ، سنگین ترین ، بهترین و با ارزشترین چیزی بیان شده است که در روز قیامت مورد محاسبه قرار می گیرد : « قال رسول ا لله (ص) اول ما یوضع فی المیزان العبد یوم القیامه حسن خلقه ما من شئی اثقل من المیزان من خلق حسن ، ما من شئی فی المیزان احسن فی حسن الخلق ، ما یوضع فی میزان امرء یوم القیامه أفضل من حسن الخلق ». ۳

حسن خلق به معنای تحمل و سعه صدر و همچنین رها نکردن حق و ترک باطل است .۴

حسن خلق در روابط خانوادگی و خصوصاً بین زوجین جایگاه ویژه ای دارد تا آن جا که بر سایر اعمال انسان نیز تأثیر می گذارد .

۲) اکرام و احترام یکدیگر

هر یک از زن و شوهر با احترام اکرام یکدیگر ارزش و منزلت خویش را افزایش داده و موجبات دلگرمی همسرش را فراهم می آورد.

۳) محبت و اظهار آن

اصل مهر و محبت و علاقه همسران را خداوند متعال ، در وجود زوجین قرار داده است . بدیهی است مهر و محبتی دارای ارزش است که در مسیر الهی و مطابق با دستورات شرع باشد وگرنه ، چه بسا مهر و محبتی که هیچ ثمره معنوی نداشته باشد و حتی باعث سقوط فرد به ورطه نابودی شود .

۴) پوشاندن عیوب همسر

قرآن کریم در این مورد می فرماید : « هن لباس لکم و انتم لباس لهن » ۵- زن و مرد باید همانند لباس هم باشند هم یکدیگر را از خطا و اشتباه حفظ کنند و هم هر یک زینت دیگری به حساب آیند و به یکدیگر افتخار کنند .

۵) عفو و گذشت

انسان مختار آفریده شده است ، و حق انتخاب دارد و ممکن است در برخی از انتخابها دچار اشتباه شده و از مسیر اصلی خارج گردد . و این مسئله برای زن و مرد هر دو یکسان است . و در این مواقع توصیه به عفو و گذشت تا آن جا اهمیت دارد که قرآن کریم عفو و گذشت را از موارد احسان می داند . « والعافین عن الناس و الله یحب المحسنین » ۶

۶) مدارا کردن

هر یک از زن و مرد باید وظایف و تکالیف خود را انجام دهد و برای دیگری ایجاد مزاحمت ننماید . در هر حال مدارا با همسر موجب می شود تا زندگی باصفا و به دور از تنش گردد .

۷) مشورت و تبادل نظر

یکی از فوائد مهم در مشورت در امور خانواده ، این است که طرف مقابل خود را در فکر و تصمیمی که گرفته شده سهیم می داند و احساس نمی کند که این کار بر او تحمیل شده است . ۷

ب ) حسن معاشرت زن و شوهر از دیدگاه قانون مدنی ایران

عبارت حسن معاشرت مقابل " سوء معاشرت " به معنی نیکویی رفتار و کردار زوجین در برقراری حقوق متقابل یکدیگر است .

نحوه گفت و گوی زن و شوهر با هم کلماتی که در مکالمه بین آنها به کار می رود ، می تواند در عمق روح و روان آنها تأثیر گذارد .

در حقوق ایران معنای آیه مبارکه ۱۹ از سوره نساء در ماده ۱۱۰۳ قانون مدنی در فصل مربوط به ( حقوق و تکالیف زوجین نسبت به یکدیگر ) وارد شده است . بر طبق این ماده زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگرند . یعنی باید به گونه ای با یکدیگر رفتار نمایند که آرامش و مسالمت بر روابط آنها حاکم و محیط خانواده متشنج نبوده و نزاع در روابط آنان وجود نداشته باشد .

زوجین ضمن نکاح ، داوطلب شده اند که با هم زندگی کنند و در غم و شادی شریک هم باشند همسری زن و مرد به این معنی است که سلوکشان با هم با خوشرویی ، مسالمت و مهربانی آمیخته باشد و از اعمالی که نسبت به ایجاد نفرت و کینه یا غم و اندوه فراوان در دیگری است بپرهیزند . ۸

به اجمال می توان گفت : تمام اموری که از نظر اجتماعی توهین محسوب می شود مانند ناسزاگویی ایراد ضرب ، مشاجره و تحقیر ، یا اموری که با محبت به خانواده منافات دارد مانند ترک خانواده ، بی اعتنایی به همسر و خواسته های او و اعتیاد مضر از مصادیق سوء معاشرت در خانواده است .

در قانون مدنی ایران ( حسن معاشرت ) یکی از مهمترین حقوق و تکالیف زوجین نسبت به یگدیگر می باشد . بنابراین مواد بعدی از قانون مذکور که به مواردی همچون همکاری در تحکیم بنیان خانواده ، ریاست خانواده ، پرداخت نفقه و میزان آن ، ادای وظایف زوجیت از سوی زن ، نحوه تعیین منزل مشترک و ... اشاره دارند موادی مستقل از ( حسن معاشرت ) مطرح در ماده ۱۱۰۳ قانون مدنی نبوده ، بلکه در جهت تعیین مصادیق مفهوم حسن معاشرت محسوب می شوند . ۹

منابع:

۱-برگرفته از سایت اطلاع رسانی خانواده

۲-ابوعلی طبرسی ، مجمع البیان فی التفسیر القرآن ، ص ۲۱۹.

۳- محمدی ری شهری ، میزان الحکمه ، ج۳ ص ۱۴۰ .

۴- عبدالله جوادی آملی، مبادی اخلاق در قرآن، مرکز نشر اسراء ص ۱۵۸ .

۵-سوره بقره / آیه ۱۸۷

۶-سوره آل عمران / آیه ۱۳۴ .

۷-محمد تقی مصباح یزدی ، اخلاق در قرآن، ج۳،ص۷۸.

۸-دکتر ناصر کاتوزیان ، حقوق

نویسنده: مهتاب نواب نیکو

امور اجتماعی و توسعه مشارکت ها