انقلاب اسلامی و رویکردی نوین به نظام بین الملل

انقلاب اسلامی به احیای اصولگرایی اسلامی و اسلام سیاسی كمك شایانی نمود و برای دیگر جنبش های اسلامی و حتی غیر اسلامی كه در صدد مبارزه با استبداد و استكبار بودند, الگوی مناسب و موفقی به شمار می رفت

۱) مقدمه:

وقوع انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ به همان اندازه كه مبین مخالفت تمامی ملت ایران با سیاست‌های داخلی شاه بود، نشان از ناخرسندی از سیاست خارجی او هم داشت. محور حمله مخالفان شاه به سیاست خارجی او را انتقاد از اتحاد عملی او با ایالات متحده تشكیل می‌داد و از همین رو به او لقب شاه آمریكایی داده بودند. صرف نظر از اینكه بتوان ریشه‌های این انقلاب را به سال ۱۳۳۲ و سرنگون ساختن حكومت دكتر محمد مصدق بازگرداند، یا به سال ۱۳۴۲ و سركوب حركت مخالفان رژیم شاه تحت رهبری امام خمینی و یا به جامعه، فرهنگ و سیاست ایران در دورانی پیش‌تر از اینها ، عوامل اصلی انقلاب را باید در دوگانه بیگانگی و بیزاری فراینده از رژیم شاه و از ایالات متحده سراغ گرفت.۱

در واقع از دید بسیاری از ایرانیان، نقش رژیم شاه به عنوان نماینده و نایب آمریكا، نشان خوش خدمتی كامل او به آمریكا واز دست رفتن استقلال كشور بود. این احساس عمومی یكی از سرچشمه‌های ژرف بیگانگی و تنفر مردم از رژیم شاه شد و از دلایل عمده انقلاب اسلامی بود.۲

جمهوری اسلامی ایران نخستین انقلاب موفق سیاسی ـ اسلامی را به جهان عرضه كرد كه بر مبنای ایدئولوژی و نمادگرایی شیعه و رهبری روحانیت ونیز غیر روحانیت اسلام استوار بود و مسلمانان سراسر جهان از ثمره آن كه اوج گرفتن مفهوم هویت اسلام، بازگشت غرور و اقتدار مسلمانان در جهاین كه تحت سلطه ابرقدرت‌هاست، بهره‌مند شدند. علاوه بر این امام خمینی تجربه ایران را راهنمایی برای تغییر سیاسی و ایدئولوژیك امت جهانی اسلام می‌دانست. برنامه او متحد كردن تمام مسلمانان در نبردی سیاسی و فرهنگی علیه شرق و غرب بود. با پیروزی در این نبرد، جمهوری اسلامی ایران آماده بود تا اصول خود را در كشور خویش و جهان خارج از آن تبلیغ كند.۳

انقلاب اسلامی به احیای اصولگرایی اسلامی و اسلام سیاسی كمك شایانی نمود و برای دیگر جنبش‌های اسلامی و حتی غیر اسلامی كه در صدد مبارزه با استبداد و استكبار بودند، الگوی مناسب و موفقی به شمار می‌رفت. به عبارت دیگر انقلاب اسلامی در ایران علاوه بر تأثیر عمیقی كه در روابط اجتماعی ملت ایران و ارزش‌های حاكم بر جامعه ایران گذاشت، نظام بین‌الملل حاكم و وضع موجود جهان را نیز دچار تزلزل و تغییرات اساسی نموده و قواعد و معیارهای ناعادلانه حاكم بر روابط بین‌الملل و نظام جهانی را به چالش می‌كشد و بنابراین تحقق انقلاب اسلامی و موفقیت آن در تحقق اصول و اهداف خود با منافع قدرت‌های بزرگ جهانی در تضاد می‌باشد.

۲) جایگاه ایدئولوژی در انقلاب اسلامی:

۱ـ۲) اصول ایدئولوژی اسلامی انقلاب ایران:

در تجربه و ایدئولوژی انقلاب، نشانه‌های زیادی است كه با موضوعات و علایق احیاگرایانه در دیگر جوامع مسلمان شدت یافت. نخستین و مهمترین عاملی كه موجب شد انقلاب ایران به مثابه انقلاب اسلامی تلقی شود، ناشی از ایدئولوژی اسلامی و رهبران انقلاب بود كه به عنوان ایدئولوگ‌های اولیه جمهوری اسلامی آن را طراحی كرده بودند و در نتیجه انقلاب ایران، نخستین نمونه انقلابی موفق و ملهم از اسلام قلمداد شود.۴ ویژگی‌های ایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران عبارتند از:

الف) آرمانگرایی : در ایدئولوژی انقلاب ایران فرض‌هیا سیاسی بر خوش بینی ، عقل‌گرای یو امید به تحول انسانی مبتنی است و آرمانگرایی و انقلاب اسلامی ایران با تاریخ اندیشه سیاسی و اجتماعی در ایران در طول دو سده گذشته ارتباط مستقیم دارد .

ب) جهان شمولی : ویژگی اصلی انقلاب اسلامی ، تبلیغ اسلام و اصول اساسی آن است. جهان شمولی اسلامی با انقلاب ایران ، بیشترین ارتباط را دارد. چرا كه صدور انقلاب به معنای صدور احساس،‌همبستگی ، روحیه و شور نسبت به عقاید و اعمال اسلامی است.۵ دیدگاه‌های امام خمینی درباره صدور انقلاب ارتباط مستقیمی با توصیف انقلاب از سوی او دارد. به نظر امام خمینی ، انقلاب ایران، انقلاب اسلامی است و منحصر به ایران نمی‌باشد.

ج) مردمی بودن : انقلاب اسلامی، حركتی مردمی و در عین حال مردم‌گرا بود، زیرا عملا تمام اقشار جامعه ایران در آن شركت جستند و به آن كمك كردند. جمهوری اسلامی از آنجا كه طرفدار فرهنگ غالب جامعه می‌باشد، حكومتی مردم‌گرا می‌باشد. این مردم‌سالاری از تاریخ طولانی تشیع ریشه‌ می‌گیرد. در طول تاریخ اسلام، تشیع به پشتیبانی توده‌های مردم تكیه داشت كه این امر ارتباط رهبران تشیع با عامه مردم را قدرتمند كرد.۶

د) صدور انقلاب : كرین برینتون درباره ماهیت جهان شمول انقلاب‌های ریشه‌دار اظهار می‌دارد كه انقلابیون در طول تاریخ، همگی كوشیده‌اند كه اصول انقلاب خود را ترویج كنند. از صدور انقلاب پیامد طبیعی كشور انقلاب است.۷ مضافا اینکه آمووزه های اسلام در تبلیغ دین و رساندن پیام توحید و فراهم کردن شنیدن پیغام حق در این مسئله جایگاه اساسی دارد.

به طور كلی تأكید مجدد بر اسلام به مثابه شیوه زندگی تمام عیار، اعتقاد راسخ به نیاز بازگشت به اسلام و حاكمیت دین الهی برای احیای قدرت و موفقیت‌های مسلمانان و تمایل به جهاد علیه تمام ناراستی‌ها و بی‌عدالتی‌ها۸ از اصول ایدئولوژی اسلامی انقلاب ایران می‌باشد.

۲ـ۲) كاركرد ایدئولوژی در روند تحولات انقلابی : ایدئولوژی‌ها چارچوب‌های آگاهی هستند كه تفسیری از جهان را به منظور عمل بر طبق آن در اختیار انسان قرار می‌دهند. در دوران پیش از انقلاب، گروه‌های متعددی تقاضا یا نارضایتی مشخص ندارند. ابتدا ایدئولوژی‌هایی شكل می‌گیرند كه برای پذیرفته شدن باید به رقابت در بازار عقاید برخیزند. این روند در مورد تحولات انقلابی ایران به گونه مشهودی قابل تحلیل و ملاحظه است. گروه‌های انقلابی مختلف در دوران قبل از انقلاب درگیر جدال سیاسی با حكومت و رقابت ایدئولوژیك با یكدیگر بوده‌اند و در روند رقابت‌های ایدئولوژیك نتوانستند به مقبولیت عام و تعادل و یا ائتلافی دست یابند. ایدئولوژی انقلاب اسلامی توانست نیروهای سیاسی مختلف كه با الگوهای اسلامی و رهیافت‌های امام خمینی هماهنگی داشته را با یكدیگر متحد نماید و به موازات آن زمینه‌های ایجاد ایدئولوژی مسلطی را فراهم آورد كه راهنمای سیاست داخلی و خارجی ایران باشد.۹

انقلاب ایران بر یك ایدئولوژی مذهبی تأكید داشت و بر همین اساس از دیگر انقلاب‌های جهان متفاوت بود. قابلیت‌های ایدئولوژیك مؤثر و سازنده انقلاب ایران، نقش قابل توجهی در ایجاد هماهنگی منطقه‌ای و بین‌المللی ایفا كرده است. كشورهای خاورمیانه بعد از افول پان عربیسم، در شرایط خلاء سیاسی و استراتژیك قرار داشتند. آموزه‌های اسلامی و همچنین قالب‌های اسلام سیاسی می‌توانست چنین مطلوبیت‌هایی را برای كشورهای خاورمیانه‌ای فراهم كند. پیوند یافتن قالب‌های ایدئولوژیك با شاخص‌های فرهنگی و تمدنی ایران در جریان انقلاب اسلامی، موجب شد كه ایران به عنوان سخنگوی یك آرمان ظاهر شود.۱۰

۳) تأثیر انقلاب اسلامی بر جاریگاه بین‌اللملی دین:

۱ـ۳) ادیان در مقطع پیروزی انقلاب اسلامی، كاملا به نفع امیال و اهداف ابرقدرت‌های شرق و غرب استكبار جهانی استحاله شده بودند. مسیحیت تحث تأثیر سكولاریسم به رابطه فردی میان انسان و خدا تبدیل و روحانیت مسیحیت كاملا واتیكانیزه گردیده بود و هیچگونه ارتباطی با زندگی دنیوی و قوانین حاكم بر روابط اجتماعی نداشت. دین یهودیت كه بر اساس تعالیم حضرت موسی می‌بایست علیه فرعون‌های زمان قیام كند، توسط سازمان جهانی صهیونیسم به توجیه‌گر نظامی سلطه جهانی مبدل شده بود. قدرت‌های سلطه‌گر جهان برای اینكه بتوانند به راحتی بر جوامع اسلامی حاكم گردند، بر سرمایه‌گذاری وسیع به تحریف اسلام مبادرت كرده بودند و با كنار گذاشتن ابعاد سیاسی، حكومتی، قضایی، اقتصادی و حقوقی اسلام‌، آن را كاملا سكولاریزه كرده بودند. به طور كلی در مقطع پیروزی انقلاب اسلامی، دین یا رابطه‌ای فردی بود و یا افیون توده‌ها قلمداد می‌شد.۱۱

۲ـ۳) تقویت موضع دین در معادلات بین‌المللی: انقلاب ایران به لحاظ تطبیق با مشخصه انقلابات بزرگ از این جهت كه هم از رویكرد جهانی برخوردار بوده و هم از لحاظ تحول‌خواهی و نو‌آوری در حوزه بینش و كنش برد مؤثر داشته است، در زمره انقلابات بزرگ است كه تنها با مقایسه وضعیت امروزی جهان با دوران پیش از ظهور انقلاب اسلامی می‌توان آن را تبیین نمود. دفاع امام خمینی از اسلام در قضیه سلمان رشدی، یك رویارویی ارزش و ضد ارزش بود كه هر یك اصحاب خود را به مصاف دیگری وا می‌داشت. این امر به تقویت احساس هویت اسلامی و با پشتوانه بودن مسلمانان در جهان و معادلات سیاسی، امنیتی و فرهنگی بین‌المللی انجامید و به روح آزادیخواهی و ظلم‌ستیزی در میان مسلمانان ستمدیده قوت بخشید.۱۲

انقلاب اسلامی نه تنها مقوله اسلام، بلكه مقوله دین را عزت بخشید و وارد معادلات بین‌المللی نمود و امروزه نقش دین و پایگاه‌های دین ـ‌ ولو برای كسب مشروعیت و مقبولیت عامه ـ قابل انكار نیست. حتی انقلاب اسلامی در تقویت كلیسای كاتولیك تأثیر داشت و این كلیسا بعد از انقلاب اسلامی ،‌ نقش و جایگاه از هم پاشیده خود را در برابر مكاتب ضد دینی بازیافت.۱۳

پژوهشگر: سخاوت رضازاده

پی‌نوشت‌ها :

*سخاوت رضازاده،پژوهشگر سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی

۱- روح‌الله رمضانی ، چارچوبی تحلیلی برای بررسی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ترجمه علیرضا طیب، تهران، نشر نی، ۱۳۸۰ ،ص ۵۸

۲- همان

۳- جان.ال.اسپوزیتو ، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، ترجمه دكتر محسن مدیر شانه‌چی، تهران: مركز بازشناسی اسلام و ایران، انتشارات باز، ۱۳۸۲ ، ص ص ۴۹-۴۸

۴- همان، ص ۴۸

۵- اصل ۱۵۴ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بیان می‌كند كه " جمهوری اسلامی ایران، سعادت انسان در كل جامعه بشری را آرمان خود می‌داند و استقلال، آ‍زادی و حكومت حق و عدل را همه مردم جهان می‌شناسد. بنابراین در عین خودداری كامل از هر گونه دخالت در امور داخلی ملت‌های دیگر از مبارزه حق‌طلبانه مستضعفین در برابر مستكبرین در هر نقطه از جهان حمایت می‌كند."

۶- جان.ال. اسپوزیتو ، همان ، ص ص ۸۴-۸۲

۷- همان، ص ص ۸۵-۸۴

۸- امام خمینی خواهان عدالتی جهانی بود و اعتقاد داشت كه فقط نظم جهانی اسلامی می‌تواند چنین عدالتی را فراهم آورد. امام كاملا تأكید می‌كرد كه مقصد اسلام عرضه عدالت برای همه عالم و نه صرفا برای ایران یا حتی برای جهان اسلام است.

۹- طاهره ترابی ، سیاست خارجی ایدئولوژیك ، همشهری دیپلماتیك ، شماره ۸۴، بهمنماه ۱۳۸۴ ، ص ۱۲

۱۰- همان

۱۱- حسن واعظی ، استراتژی‌های انقلاب اسلامی، همشهری دیپلماتیك ( پدیده قرن) ، شماره ۸۴، بهمن ماه ۱۳۸۴، ص ص ۱۷-۱۶

۱۲- محمود محمدی، ایده‌های نوین در مناسبات بین‌المللی ، همشهری دیپلماتیك، شماره ۸۴، بهمن ۱۳۸۴، ص ۱۳

۱۳- جهان سیاست فراموش نمی‌كند كه اولین كلیسا و كشیشی كه بعد از انقلاب ایران در نیكاراگوئه در برابر استبداد و جور امپریالیسم قد علم كرد، موجب بی‌مهری پاپ ژان پل دوم قرار گرفت، در حالیكه یك دهه بعد، همان پاپ كلیسای زادگاه خود یعنی لهستان را پایگاه رویارویی با كمونیسم قرارداد و اولین حلقه اسارت بلوك شرق را از اردوگاه كمونیسم جدا و آزاد كرد.

۱۴- جان.ال . اسپوزیتو ، همان ، ص ۴۸

۱۵- ابراهیم متقی، ظهور اسلام سیاسی ، همشهری دیپلماتیك ، شماره ۸۴، ۸/۱۱/۸۴ ، ص ۱۴

۱۶- همان

۱۷- منوچهر محمدی، اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ، تهران: مؤسسه انتشارات امیركبیر ، ۱۳۶۶ ، ص ص ۳۸-۳۶

۱۸- اصل ۱۵۲ قانون اساسی جمهوری اسلامی یكی از اهداف مهم سیاست خارجی را اتخاذ سیاست‌ها و تدابیری برای حفظ استقلال همه جانبه و تمامیت ارضی كشور می‌داند و با توجه به همین امر ، قانون اساسی بر روی حفظ استقلال و تمامیت ارضی تأكید كرده و مفهوم استقلال را در معنای بسیط و ابعاد گوناگون آن به كار برده است تا راه را بر هر نوعی غفلت ، بی‌توجهی و یا سوء تعبیر ببندد.

۱۹- علیرضا ازغندی، تنش‌زدایی در سیاست خارجی ؛ مورد جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه سیاست خارجی، سال سیزدهم ، زمستان ۱۳۷۸، ص ۱۰۴۲

۲۰-علی‌اكبر ولایتی، سرآغاز ، فصلناه سیاست خارجی ، سال اول ، شماره ۱ ، دی و اسفند ۱۳۶۵ ، ص ۳

۲۱- علیرضا ازغندی ، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران: نشر قومس ، ۱۳۸۱ ، ص ص ۱۸-۱۵

۲۲- همان ، ص ص ۱۹-۱۸

۲۳- منوچهر محمدی‌ ، همان ، ص ص ۱۶-۱۵

۲۴- همان ، ص ۳۶

۲۵- عباس ملكی ، سیاست خارجی برآمده از انقلاب ، همشهری دیپلماتیك ، شماره ۸۴ ، ۸/۱۱/۸۴ ، ص ص ۵-۴

۲۶- جان.ال.اسپوزیتو ، همان ، ص ۴۷

۲۷- همان ، ص ص ۶۱-۶۰

۲۸- جان.ال . اسپوزیتو ، همان ، ص ص ۷۱-۶۵

۲۹- سید رسول موسوی، انقلاب اسلامی و نظام بین‌الملل، همشهری دیپلماتیك ، شماره ۸۴۵، هشتم بهمن ۱۳۸۴ ، ص ۲

۳۰- همان

۳۱- اومانیسم جنبش فلسفی و ادبی اروپاست كه بعد از رنسانس در اواخر قرن چهاردهم و اوایل قرن پانزدهم میلادی در ایتالیا شكل گرفت و به مرور زمان در قرون ۱۶ و ۱۷ میلادی سراسر اروپا و آمریكا را فرا گرفت. در اومانیسم، انسان محور مبنای همه چیز است.

۳۲- تحلیل ماركسیست‌ها از انقلاب، كلا یك تحلیل اقتصادی و بر پایه دیالكتیك و ماتریالیسم تاریخی ماركس می‌باشد. در واقع ماركسیست‌ها به انقلاب نه به عنوان یك ایده‌آل ، بلكه به عنوان امری اجتناب ناپذیر نگاه می‌كنند.

۳۳- اكثر تحلیل‌گران غربی با دیدی بدبینانه به انقلاب می‌نگرند و علیرغم قداستی كه انقلاب نزد انقلابیون دارد، حركت انقلابی را هجوم میكروب به پیكر جامعه سالم می‌دانند، در حالیكه اصولا انقلاب در جوامع ناسالم و نامتعادل به وجود می‌آید و هدف آن رفع كلاستی‌هاست. برای اطلاعات بیشتر رجوع كنید به: منوچهر محمدی ، تحلیلی بر انقلاب اسلامی، تهران : مؤسسه انتشارات امیركبیر ، ۱۳۷۰، ص ص ۲۶-۲۲

۳۴- همان ، ص ص ۱۸۹-۱۸۷

۳۵- جمهوری اسلامی با همكاری با سازمان‌های بین‌المللی و استقرار مردم‌سالاری دینی، به عنوان مظهر بقای توأمان اسلام و دموكراسی قلمداد می‌شود ولذا از اقبال بیشتری در جهان اسلام و جامعه بین‌الملل برخوردار می‌باشد. این امر در كنار خصیصه استقلال‌طلبی جمهوری اسلامی باعث به چالش كشیده شدن قدرت‌های بزرگ دنیا شده است. خطر استقلال‌طلبی ایران برای ابرقدرت‌ها و قدرت‌های بزرگ به حدی است كه حتی در صورت سكولار بودن انقلاب ایران با آن مخالفت می‌كردند.

۳۶- حسن واعظی ، همان

۳۷- همان

۳۸- ریچارد نیكسون از رؤسای جمهوری اسبق ایالات متحده در كتاب " پیروزی بدون جنگ " می‌نویسد : تغییر در جهان سوم آغاز شده است و بادهای آن به مرحله طوفان رسیده است. ما قادر نیستیم آن را متوقف كنیم. آرام ساختن طوفان اسلامی تنها در سایه استحاله جهموری اسلامی و با شكست انقلاب اسلامی ایران میسر است."

۳۹- منوچهر محمدی ، اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ، ص ص ۱۳-۱۲

۴۰- مقصود رنجبر، ملاحظات امنیتی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ، تهران: پژوهكشده مطالعات راهبردی، ۱۳۷۸، ص ص ۱۲۴-۱۲۳

۴۱- همان ، ص ص ۱۲۶-۱۲۴

---