خیاطی در دارالخلافه

داستان ورود چرخ خیاطی ها به تهران

شغل خیاطی از پیشه‌های قدیمی در تهران روزگار قاجار بود که تعداد بسیاری از افراد به این پیشه روی‌آورده بودند. خیاط به کسانی گفته می‌شد که در کار دوخت و دوز البسه از زنانه و مردانه دست داشتند و در دارالخلافه به سه صورت انجام می‌شد: ۱- دوزندگان رسمی که دکان و تشکیلاتی داشتند و لباس‌ها را طبق الگو می‌دوختند و مشتریان آن اعیان، اشراف، رجال، پسر‌حاجی‌ها و فکلی‌نماها بودند. ۲- خیاطان بازاری که محل‌شان در بازار دوخته‌فروشی‌ها (سرای امیر) بود که البسه بازاری تهیه می‌کردند و در اختیار مردم می‌گذاشتند. این لباس‌ها به نسبت ارزان‌تر بود و هر کسی به بازار می‌رفت، هر لباسی را که اندازه‌اش بود با قیمت ناچیزی می‌خرید. ۳- زن‌های خانه‌دار که خیاطی بلد بودند و برای اهل خانه خود لباس می‌دوختند ، اضافه وقت‌شان را به دوختن لباس‌های اشخاص غریبه اختصاص می‌دادند. در هر صورت خیاطی، کاری سخت به شمار می‌آمد که در قبال کار زیاد، دستمزد اندکی دریافت می‌شد و به قول جعفر شهری، در آن ایام کمتر خیاطی را می‌شد پیدا کرد که دارای قیافه‌ای بشاش باشد چه کسی که با چرخ کار می‌کرد و چه آنکه چرخی نداشت. خیاطان به تلافی اجرت کم‌شان، حیله‌های مختلفی را به کار می‌بردند از آن جمله که عده‌ای از آنها ابتدا پارچه مشتری را قیچی می‌زدند و آن هنگام هرچقدر که زورشان می‌رسید اجرتش را دریافت می‌کردند و مشتری را ‌گیر می‌انداختند و یکی دیگر آنکه از مشتری پارچه زیادی مانند یک توپ پارچه می‌خواستند که با این کار از پارچه‌های مردم سرقت می‌کردند.

● صدها شیر و یک پیرمرد

در زمینه سرقت و دزدی از پارچه‌های مردم توسط خیاطان، داستانی در آن دوران نقل محافل شد که از این قرار بود: خیاطی که در زمینه دزدی شهرت بسیاری داشت، برایش پارچه‌ای جهت دوختن قبا آوردند و مشتری که فراش‌باشی بود و عادت آن خیاط را می‌دانست جلویش ایستاده بود تا مانع از خیانت وی شود. همچنین پارچه نقش‌های شیرمانندی داشت. وقتی فراش‌باشی تعلل خیاط را در بریدن پارچه نگریست، شروع به شمردن شیرهای پارچه کرد و با خود گفت: «اگر یک شیر از پارچه کم شود پوست سر خیاط را خواهم کند.» وقتی لباس وی آماده شد، فراش‌باشی شیرهای لباس را شمرد و متوجه شد که تعداد شیرها کم است و فرمان داد تا خیاط را فلک کنند و خطاب به او گفت: تنها می‌توانی با پس دادن شیرها معاف بشوی. خیاط گریه‌کنان گفت: «من شخصی پیر و ناتوانم و شیرهای جوان تعدادشان صدتا بود و از هر کدام‌شان که مواظبت می‌کردم دیگری می‌گریخت و بیش از این مقدار در توانم نبود که نگه دارم.» فراش‌باشی با شنیدن این گفته خیاط، خنده‌اش گرفت و وی را آزاد کرد.

● پیدایش کت و شلوار

نخستین کت و شلوارها در دوران حکومت احمدشاه از فرنگستان به تهران آورده شد و به این‌ ترتیب مردان با دیدن این نوع لباس نسبت به آن علاقه نشان دادند. کت‌های آن زمان، کت‌های بلند و شلوار‌هایی با فاق‌های بلند بود که تا بالای شکم را می‌پوشاند. با ورود کت و شلوار به تدریج عبا کنار گذاشته شد و طولی نکشید که با روی کار آمدن پهلوی اول کت و شلوار در قانون اتحاد شکل (قانونی در مجلس ملی برای یکسان پوشیدن مردم وضع شد که شامل کت و شلوار و کلاه پهلوی بود) به تصویب رسید و استفاده از سایر لباس‌ها ممنوع شد. با پیدایش کت و شلوار، پالتو نیز فراگیر شد اما دوخت پالتو در ابتدا برای خیاطان تهرانی کار دشواری به شمار می‌رفت چرا که آنها عادت به لباس‌دوزی با پارچه‌های زمخت و یغور نداشتند.

● خیاطی زنانه

در تهران قدیم، دکان خیاطی که لباس زنانه بدوزد وجود نداشت و لباس زن‌ها فقط توسط زنان آن هم در خانه و توسط معدود خانم‌هایی که در این کار تبحر داشتند دوخته می‌شد. زنانه‌دوزی توسط خیاط مرد در زمان پهلوی اول در دوران کشف حجاب زنان پدید آمد و این مساله باعث شد که خیاط‌ها از کسالت، کم‌کاری و دستمزد اندک رهایی پیدا کنند.

● بی‌علاقگی تهرانیان قدیم به ورود چرخ خیاطی

اولین چرخ‌خیاطی را مظفرالدین‌شاه همراه با یک خیاط قفقازی به عنوان سوغات از فرنگستان به تهران آورد تا لباس درباریان توسط چرخ دوخته شود. در آن دوره، بازار امیر، معروف‌ترین خیاط‌های دارالخلافه را در خود جای داده بود که بدون استفاده از چرخ خیاطی، با نخ و سوزن لباس و پوشاک مردم را می‌دوختند. تهرانی‌ها در ابتدا نسبت به این ابزار فرنگی روی خوش نشان ندادند چرا که بر این باور بودند این وسیله ساخت فرنگستان است و دوختن لباس با آن جایز نیست و پارچه نجس می‌شود و اینکه دندانه‌های چرخ خیاطی باعث جویده و بی‌دوام شدن پارچه می‌شود. با همه این تفاصیل چرخ خیاطی‌های گلدفینگر که عوام به آن گل فینگل می‌گفتند در یک مغازه عتیقه‌فروشی شخصی ارمنی‌تبار در انتهای خیابان لاله‌زار به معرض فروش گذاشته شد که در کمتر از شش ماه، توسط خیاطان خریداری شد. گلدفینگر برای جلب مشتری، نیز فروشگاهی در بازارمرغی و بخشی از بازار بزازها با معلمانی که به تدریس خیاطی با چرخ می‌پرداختند دایر کرد. مشتریان این فروشگاه که در ابتدا باید آموزش می‌دیدند شامل دو دسته بودند.

نخست مشتریانی که باهوش بوده و به راحتی کار با چرخ را یاد می‌گرفتند و مشتاقانه چرخ خیاطی را می‌خریدند و عده‌ای نیز افراد بی‌استعداد و بی‌حوصله‌ای بودند که نیمه‌کاره آموزش را رها می‌کردند و سراغ همان نخ و سوزن می‌رفتند. بعد از گذشت چند سال، به تدریج چرخ خیاطی توانست در میان وسایل منزل جای خود را پیدا کند و زن‌ها به دلیل خودنمایی و چشم و هم‌چشمی از عمده‌ترین خریداران این وسیله بودند که کنار اتاق مهمانخانه چرخ را روی میزی قرار می‌دادند و رویش را با روچرخی می‌پوشاندند و به دیگران فخر می‌فروختند. بعد از مدتی نیز از وسایل پراسم و آوازه جهاز دختران شد تا آنجا که برای فرستادن جهیزیه به خانه شوهر، چرخ خیاطی در طبقه دوم و پشت سر آینه و چراغ قرار می‌گرفت. دسته دوم خریداران این ابزار فرنگی، مردان خیاط بودند. اما در اوایل کارشان مشتریان برای لباس‌های دوخته‌شده با چرخ، نسبت به لباس‌هایی که با نخ و سوزن دوخته ‌می‌شد مزد کمتری می‌پرداختند چرا که اعتقادشان بر این بود که دوختن لباس با چرخ نصف روز تمام می‌شود و در نتیجه خیاط باید پول کمتری دریافت کند.

● حیله‌ای که یک خیاط به کار برد

یکی از خیاطان برای آنکه از مشتریان خود بابت دوختن لباس با چرخ، دستمزد کمی نگیرد جلو دکانش مقوایی با این مضمون آویزان کرد: مشتریانی که بخواهند لباس‌هایشان با چرخ دوخته شود باید از این تاریخ تا دو ماه صبر کنند چرا که پیش‌کاری زیاد شده و نوبت نمی‌رسد.» همین اعلامیه توانست مردم را نسبت به لباس دوخته‌شده با چرخ مشتاق کند و با خود می‌گفتند که حتما لباس‌های چرخی خوب از آب درآمده که مردم باید چند ماه صبر کنند. با حیله‌ای که این خیاط به کار برد، خیاطی‌های دیگر توانستند دستمزد این نوع لباس‌ها را بالا ببرند و عوام بیش از گذشته نسبت به این وسیله علاقه نشان دهند. با توجه به استقبال تهرانیان به چرخ خیاطی، کارخانه معتبر آمریکایی سینگر در تهران مرکز فروش و در سایر شهرها شعباتی به همراه معلم رایگان جهت آموزش به خریداران تاسیس کرد. مرکز فروش چرخ خیاطی‌های سینگر در جنوب خیابان بوذرجمهری بود که مدتی بعد با تشکیلاتی وسیع‌تر به خیابان لختی (سعدی) انتقال یافت و تا مدت‌ها چرخ‌های سینگر از جهت هنر خیاطی و زیبایی یکه‌تازی کرد. و سرانجام با همه‌گیرشدن چرخ خیاطی، لباس‌های جدید و مد روز اروپایی جایگزین عبا و بالاپوش شد.