راهی برای آشتی با خدا

برای انس و آشتی با خدا, چه باید کرد و چگونه می توانیم در ماه مبارک رمضان, حس دعا و راز و نیاز با خدا پیدا کنیم

راه انس با چیزی، برقراری ارتباط زیاد با آن است و این مطلب، از نقطه نظر روان‌شناختی، امری مسلّم و غیر قابل انکار است. در این باره، پرسش‏های زیر، قابل طرح می‌باشند:

چگونه انسان، این بی‌نهایت کوچک، می‏تواند با آفریدگار هستی، آن بی‏نهایت بزرگ، رابطه برقرار کند و این پیوند، او را از خاک تا افلاک بالا برد؟ چگونه این هیچ، به آن همه، متصل می‏شود؟ آیا جز دعا و نیایش، راهی برای این پیوند هست؟ دعا چیست و چه شرایطی دارد؟ استجابت دعا، یعنی چه؟ پیدا کردن حال در دعا، چگونه به دست می‏آید؟ به چه زبانی باید دعا کرد؟ نیایش، چه تأثیر روحی و معنوی در زندگی ما دارد؟

می‏دانیم که دعا، تنها خواندن جملات و الفاظی چند، بی‏حضور دل‏ و بی‏کشش روح نیست؛ بلکه خواستن از ژرفای جان است. اگر دعا از جان سوخته و عطش‌ناک برآید، اجابت الهی، آب گوارایی بر عطش سوزان، دل‌سوختگان خواهد بود.

باید اجازه داد تا پای اشک، از جادة دل عبور کند. باید گذاشت که وقتی آسمان دل می‏گیرد، باران اشک، جاری شود. باید گذاشت که در حالت اضطرار و طلب و درماندگی، عنان سخن، به دست دل داده شود؛ تا صمیمانه با خدا حرف بزند و مثل یک کودک، زار بزند؛ اشک بریزد و با اصرار بخواهد و یقین داشته باشد که این پای بر زمین کوبیدن و اشک ریختن و التماس کردن، موجب بر آمدن حاجت می‏شود. گریه، سلاح نیایش‏گر و امید، سرمایة اوست؛ «ارحم من رأس ماله الرّجاء و سلاحُه البکاء».۱ باید کاری کرد که چشمة «ربّنا»، از دل بجوشد و بر کویر سینه‏های سوزان، جاری شود و دشت عطش‌ناک جان را سیراب کند.

● حس دعا

اگر «احساس نیاز» و «ابراز حاجت»، از طرف بنده و «قدرت رفع آن» و «اجابت دعا» از سوی خدا باشد، آن‌چه این دو سو را به هم وصل می‏کند، «نیایش» است. هر چه انسان فقر و نیاز خویش را بیشتر بشناسد و به قدرت و رحمت الهی آگاه‏تر باشد، حسّ دعا، بهتر به دست می‏آید. احساس بی‏نیازی، طغیان و روی گردانی می‏آورد. قرآن کریم می‏فرماید: همین که انسان خود را غنی و بی‏نیاز حس کند، سر به طغیان و گردن‏کشی می‏گذارد؛ «کَلاَّ إِنَّ الانسانَ لَیَطغی‏، أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی».‏۲ هر چه انسان، فقر و نیاز خود را بیشتر حس کند و سررشتة کارها را به دست معبود ببیند، کشش او به سوی خدا بیشتر خواهد شد. قرآن می‏فرماید: ای مردم! شما همه نیازمند خداوند هستید و او، بی‏نیاز و ستوده است؛ «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ».۳

نیازمندی و وابستگی انسان، به خدا کافی نیست؛ بلکه درک این دو، برانگیزانندة آن «حس دعا» می‌باشد. باید حجاب بین بنده و خالق کنار برود. غرور، خودخواهی، تکبر، بی‏اعتنایی، طلب‌کاری، قساوت دل، یأس و نومیدی و...، همه به نوعی «حجاب» به شمار می‏روند و بر عکس، حالاتی همچون شکسته دلی، تضرع، گریه، خشوع، امید، اضطرار، التجا، پناه آوردن، یقین به اجابت، خسته نشدن از طلب، رقّت قلب و... پرده‏ها و حجاب‏ها را کنار می‏زند. سفارش پیامبر صلی الله علیه وآله چنین است: «آن گاه که رقّت دل حاصل شد، دعا را غنیمت شمارید که رحمت خداوند است».۴

خدا به کدام دل نزدیک‌تر است و نجوای کدام نیایش‌گر، از بام خانه تا ملکوت خدا بالا می‏رود؟

در کوی ما، شکسته دلی می‏خرند و بس

بازار خودفروشی از آن سوی دیگر است‏

حدیث قدسی «من نزد شکسته دلانم»۵، اشاره به این حقیقت دارد.

حضرت رسول ‏صلی الله علیه وآله هرگاه دعا و نیایش می‏کرد، مانند شخص محتاجی - که دست نیاز و طلب گشوده و غذا می‏خواهد- دست خود را به آستان خداوند بلند می‏کرد. ۶ این حالت نیاز و درماندگی است که رحمت را نازل می‏کند و نگاه عنایت خدا را به سوی نیایش‏گر، بر می‏گرداند و بزرگی، در همین فروتنی و عزت، در سایة همین تواضع است.

دعا اقبال بنده به درگاه الهی و اجابت، اقبال خداوند به بنده است. اگر مفهوم آن دو در دل جای گیرد، حالت دعا و نیایش پدید می‏آید و چه سعادتی بالاتر از این که یک بنده، مورد عنایت مولا قرار گیرد و صدایش را بشنود و خوشش آید و جواب بدهد و گاهی جواب دادن را طولانی کند تا بیشتر صدای نجوا و نیایش بنده را بشنود.

بنابراین از تأخیر استجابت، نباید چندان نگران و ناامید شد. گاهی مولا صلاح بنده را بهتر می‏داند و گاهی هم تأخیر از جهت دیگر است؛ چنان که در حدیثی آمده است: «گاهی خداوند، اجابت دعای مؤمن را به تأخیر می‏اندازد؛ چون مشتاق دعای اوست و می‏فرماید: صدایی است که دوست دارم آن را بشنوم».۷

شاید هم، دعا از صمیم دل و از روی خلوص نیّت نبوده و شرایط استجابت در آن فراهم نیست. مگر دعا از دل غافل و آیا زبان یاوه‏گو و نیّت آلوده و نیایش‏گر ریاکار، این اندازه اثر دارد که به آسمان رود و به آستان خدا رسد؟

امام ‏علی‏ علیه‌السلام می‏فرماید: «خشکیدن اشک چشم‏ها، نتیجة قساوت دل و آن، نتیجه زیاد شدن گناهان است».۸

● آداب دعا

برخی از آداب دعا عبارتند از:

۱) مداومت و پیوستگی در دعا؛ همیشه و همه جا و در هر حال - غم و شادی، راحتی و رنج، فقر و دارایی، پیری و جوانی، بیماری و تندرستی، شدّت و رخا- باید دعا کرد و به راز و نیاز با معبود پرداخت.

۲) پرهیز از گناه؛ گاهی گناهان، مانع اجابت دعا می‏شوند؛ «اللهم اغفرلی الذّنوب التی تحبس الدعا».۹

۳) دعای دسته‌جمعی و آمین گفتن گروهی از مؤمنان؛ نقل شده است که: «هرگاه برای امام باقر علیه‌السلام مشکلی پیش می‏آمد، زنان و کودکان خانواده را جمع می‏کرد و دعا می‏کرد و آنان آمین می‏گفتند».۱۰

۴) دعا به نام‏های نیک خدا و ستایش و حمد و ثنا پیش از دعا؛ هر نامی، کلید دری از رحمت‏های الهی است و هر اسمی، خاصیّتی دارد. ستایش الهی، از آداب عرض حاجت است.

۵) بازگو کردن حاجت‏ها و بر شمردن نیازها؛ هر چند که خداوند دانای همه چیز است و هم نامة نانوشته می‏خواند و هم اسرار نهفته می‏داند، امّا خود این مطرح کردن، گامی برای اجابت است. امام صادق ‏علیه‌السلام می‏فرماید: «خداوند می‏داند آن‌چه را که بنده‏اش هنگام دعا می‏خواهد؛ ولی دوست دارد که او نیازها را به درگاه الهی عرضه کند؛ پس هرگاه دعا می‏کنی، حاجت‏هایت را یک به یک نام ببر».۱۱

۶) اصرار و الحاح و خسته نشدن و پیوسته خواستن؛ وقتی دری بسیار کوفته شود، کسی پیدا می‏شود که در را باز کند. اصرار در دعا، مایة گشوده شدن در رحمت و اجابت الهی است.

۷) داشتن همت بلند و خواستن حاجت‏های مهم؛ خواسته‏ها هر چه متعالی‏تر، با ارزش‏تر و فراگیرتر باشند، بهتر و به استجابت، نزدیک‏ترند. خواسته‏ها، تنها مادی و برای رفع مشکلات معیشتی نباشند؛ بلکه خواسته‏های معنوی و اخروی نیز مورد توجه باشند.

قرآن کریم می‏فرماید: آنان که از خدا فقط دنیا می‏خواهند، در آخرت، نصیبی ندارند؛ امّا بعضی هم نیکی دنیا و هم نیکی آخرت و نجات از دوزخ می‏خواهند؛ «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ».۱۲

شایسته است که هنگام دعا از پیشوایان مکتب، بهره جوییم و ادب دعا کردن و داشتن خواسته‏های متعالی را از آنان بیاموزیم.

دنیای غنی و فراگیر و «خواسته‏های متعالی» در دعاهای معصومین، عالمی زیبا و بی‏پایان است؛ تنها کافی است به دعای مکارم الاخلاق۱۳ امام سجاد علیه السلام نظر بیفکنیم تا با گوشه‌ای از نیازهای والا و خواسته‏های متعالی از زبان آن زینت عابدان آشنا شویم.

توجه به این نکته بایسته است که مکان و زمان دعا، در رسیدن به آثار و نتایج مادی و معنوی آن، تأثیری بسزا دارد و اولیای الهی، مکان‏ها و اوقاتی را بیان کرده‏اند که دعا در آنها زودتر به اجابت می‏رسد. در میان اوقاتی که مناسبت بیشتری برای دعا و مناجات با قاضی الحاجات دارند، ماه مبارک رمضان، دارای جایگاهی ممتاز است و دعا و نیایش در این ماه، حال و هوایی دیگر و اثری شگرف دارد.

ماه رمضان، تنها بهار قرآن کریم و بهترین زمان تلاوت کلام روح‏بخش خداوند نیست؛ بلکه فصل شکفتن گل‌واژه‏های دعا و غنچه‏های نیایش بر لب‏های مشتاقان مؤمن نیز می‏باشد. روزه‏داران خداجو، در زلال رمضان، دل و جان را می‏شویند و بر گرد حریم دوست، پرواز می‏کنند و بر شاخسار ذکر و یادِ محبوب و دعا و نجوای با او، آشیان می‏گیرند؛ با اشک روان، دشت تفتیدة قلبشان را نمناک می‏سازند و بر درد و زخم دلشان، مرهم می‏نهند.

در این میان، دعاها و مناجات‏های امامان معصوم‏ علیهم‌السلام، سوز و نوایی دیگر دارد. حقایق و معارفی که در این ماه عزیز، در قالب دعا از نای پاک برگزیدگان حق برآمده، از محتوا و ژرفای خاصی برخوردار است. انس با دعاهای اهل بیت‏ علیهم‌السلام در ماه رمضان، در بهره‏مندی بیشتر از میهمان خانة الهی و سفرة گسترده این ماه، بسی سودمند و پرفایده است. دعاهای زیادی از برگزیدگان حق، در این ماه نورانی، نقل شده است.

«الهی! در هندسة وجود، توحید را نقطة پرگارمان ساز؛ دایرة تلاشمان را بر محور نقطة ایمان قرار بده و خط زندگی را امتدادی از نقطه‏های نیاز بساز؛ زاویة دیدمان را باز کن؛ تا چشم بگشاییم به چهرة حقیقت و گوش سپاریم؛ ولی به آهنگ معنویت».۱۴

پی نوشت:

۱. فرازی از دعای کمیل.

۲. علق، آیة ۶.

۳. فاطر، آیة ۱۵.

۴. مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۳، ص۳۱۳.

۵.شهید ثانی، منیه‌المرید، ص ۱۲۳.

۶. ابن فهد حلی، عده الداعی، ص ۱۳۹.

۷. بحار‌الانوار، ج ۹۷، ص ۲۹۶.

۸. همان، ج ۷۰، ص ۳۵۴.

۹. فرازی از دعای کمیل.

۱۰. کلینی، کافی، ج ۲،ص ۵۲۵.

۱۱. عاملی، وسائل الشیعه، ج ۴، ص ۱۹۱.

۱۲.بقره، آیة ۲۰۰ و ۲۰۱.

۱۳. قمی، مفاتیح الجنان، دعای ۲۰.

۱۴. حسن زاده آملی، الهی نامه، ص ۷۰.