پیدایش وهابیّت و برخی پیامدهای آن

همه ساله در موسم حج و عمره زائران ایرانی خانه خدا با افكار, عقاید و رفتارهایی روبه رو هستند كه ریشه در مذهب وهّابیت دارد و از اینرو مایلند بدانند این مذهب از چه زمانی به وجود آمده و چه عواملی در پدید آمدن آن نقش داشته است

همه ساله در موسم حج و عمره زائران ایرانی خانه خدا با افكار، عقاید و رفتارهایی روبه‏رو هستند كه ریشه در مذهب وهّابیت دارد و از اینرو مایلند بدانند این مذهب از چه زمانی به وجود آمده و چه عواملی در پدید آمدن آن نقش داشته است.

استاد عالی‏قدر و دانشمند فرزانه، حضرت آیهٔ‏اللّه‏ سبحانی این پرسش را به خوبی پاسخ‏داده‏اند. ضمن‏تشكر از معظّم‏له توجّه خوانندگان گرامی را به آن جلب می‏كنیم:

وحدت و یكپارچگی امت اسلامی از اصولی است كه قرآن بر آن تأكید دارد و هر نوع خدشه بر پیكر وحدت را ممنوع می‏شمارد و همگان را به تمسّك به «حبل‏اللّه‏» دعوت می‏نماید، آنجا كه می‏فرماید:وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّه‏ِ جَمِیعاً وَلا تَفَرَّقُوا... .(۱)«همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراكنده نشوید.»

نكته قابل توجه در آیه، به‏كارگیری لفظ «حبل» به جای «قرآن» و «اسلام» است؛ یعنی به‏جای اینكه بفرماید: «به قرآن و اسلام چنگ زنید» می‏فرماید: «به حبل اللّه‏ تمسك جویید» هرچند مقصود واقعی از «حبل» همان قرآن و آیین مقدس اسلام است.

علل گزینش واژه «حبل» به جای این دو، شاید به خاطر تفهیم این نكته باشد كه امت متفرّق و دو و یا چند گروه، بسان انسانی است كه به علتی به چاه افتد و حیات او مورد تهدید قرار گیرد. راه نجات چنین فردی در گرو این است كه طنابی به چاه فرستاده شود تا او به آن چنگ زند و نجات یابد.

آری، نجاتِ امّت متفرّق ـ كه بر اثر تفرقه و دو دستگی، حیات مادی و معنوی او در آستانه خطر قرار می‏گیرد ـ در تمسك به حبل وحدت، (وحدت كلمه در مراحل: اندیشه، گفتار و رفتار) است كه می‏تواند خود را از سرنوشت خطرناكی كه در كمین او است نجات بخشد.

قرآن پیوسته، وحدت، اتفاق و همخوانیِ فكری و رفتاری را می‏ستاید و تفرقه و دودستگی را نكوهش می‏كند و در دعوت به وحدت كلمه تا آنجا پیش می‏رود كه افراد جامعه با ایمان را، برادر یكدیگر می‏خواند و می‏فرماید:

إِنَّمَا الْمُوءْمِنُونَ إِخْوَهٌٔ... .(۲) «مؤمنان با همدیگر برادرند.»

ایجا است كه امت مسلمان باید در سایه اخوت دینی، صفوف خود را فشرده سازند.

پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله آنگاه كه از اختلاف دو قبیله «اوس» و «خزرج» آگاه شد و دریافت كه بر اثر فتنه‏گری جهود عنود به نام «شاس» نزدیك است كه آتش جنگ در كنار مسجدش شعله‏ور گردد و جوانان آن دو طایفه به جان هم افتند، خود را به میان آنان رسانید و فرمود:

«اللّه‏َ، اللّه‏َ أ بِدَعْوَی الْجاهِلِیهِٔ و أنَا بَیْنَ أظْهُركُم و بعد أن هَداكُمُ اللّه‏ِ بِالاْءسْلامِ، وأَكْرمُكُم بِهِ، وَ قَطَع عَنْكُم أمرَ الْجاهلیهِٔ واستنقَذَكم مِنَ الكُفر وألّف بَیْنَ قُلُوبِكُم».(۳)

«از خدا بترسید، از خدا بترسید، آیا در برابر چشم من رسم جاهلیت را تجدید می‏كنید؟ آن هم پس از اینكه خدای بزرگ شما را به اسلام هدایت كرد و گرامی داشت و رشته جاهلیت را گسست و شما را از كفر نجات بخشید و دلهایتان را به هم نزدیك و مهربان ساخت؟!»

از دیدگاه قرآن، یكی از بدترین عذاب‏های الهی این است كه خدا ملّتی را ـ به‏خاطر سركشی و كردار بد ـ گروه‏گروه سازد و جامه دودستگی بر پیكرشان بپوشاند؛ چنانكه می‏فرماید:

قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْكُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِكُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ یَلْبِسَكُمْ شِیَعاً وَ یُذِیقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ... .(۴)

«بگو او توانا است كه از بالا یا از پایین عذابی بر شما بفرستد یا به صورت دسته‏های پراكنده، شما را با هم بیامیزد و طعم جنگ و اختلاف به هر یك از شما، به وسیله دیگری بچشاند.»

امیرمؤمنان، علی علیه‏السلام می‏فرماید: «از تفرقه بپرهیزید، فرد یا گروه جدا شده از جامعه اسلامی طعمه شیطان است؛ چنانكه گوسفند جدا از گلّه، طعمه گرگ می‏شود.»(۵)

● چهار قرن از مصیبت‏بارترین قرنها

قرن‏های ششم تا پایان قرن نهم از بدترین و مصیبت‏بارترین قرنها، برای مسلمانان بود و پیروان «صلیب» و «صنم» دست به دست هم دادند تا بر پیكر اسلام ضربات مهلك و كاری را وارد سازند.

و این هدف با گشودن سه جبهه جنگ صورت پذیرفت:

۱) جنگ‏های صلیبی؛ برای تصرف بیت‏المقدس از اروپا آغاز گردید و حدود ۲۰۰ سال به طول انجامید و میلیون‏ها كشته و مجروح و آواره به جای گذاشت و از سال ۴۸۹ آغاز شد و در سال ۶۹۰ پایان پذیرفت.

۲) هجوم گسترده مغول؛ هنوز زخم دشنه صلیبیان بر پیكر «قدس» بهبود نیافته بود، كه ارتش بت‏پرست مغول، به رهبری «چنگیز»، پا در ركاب كرد و شرق اسلامی را مورد تاخت‏وتاز قرار داد و در سال ۶۵۶، خلافت عباسی را ساقط كرد. این كار زمانی انجام گرفت كه مصر و شام، سخت با صلیبیان درگیر بودند و هلاكو فاتح بغداد، حكمران شرق اسلامی گردید.

جانشینان «هلاكو» (ایلخانان) نیز راه «هلاكو» را تا مدتی ادامه دادند، حتّی غازان‏خان (۶۹۴ ـ ۷۰۳) پادشاه معروف ایلخانی با اینكه اسلام آورد، ولی هنوز اندیشه فتح دمشق و مصر را رها نكرده بود و در سال‏های ۶۹۹ ـ ۷۰۲ درگیری سخت و ویرانگری میان ارتش ایلخانی و سلاطین شام و مصر رخ داد و سرانجام حكومت ایلخانان و جانشینان آنان، با مرگ تیمورلنگ در سال ۸۰۷ پایان یافت.

۳ ) فاجعه اندلس؛ این فاجعه آنگاه رخ داد كه آتش جنگ در شرق، میان مسلمانان و مغول‏ها شعله‏ور بود، در چنین وضعیتی جبهه سومی بر ضدّ مسلمانان در غرب اسلامی گشوده شد و نبرد سخت و حساب‏شده‏ای میان مسلمانان و فرنگیان در سرزمین «اندلس» رخ داد كه نتیجه آن تار و مار شدن مسلمانان و پناهندگی آنان به سرزمین «مغرب گردید» و همه اندلس (اسپانیای امروز) كه روزی مهد تمدّن اسلامی و مركز علم و دانش بود، در اختیار فرنگیان قرار گرفت. این نبرد در سال ۶۰۹ آغاز شد و در سال ۸۹۸ پایان پذیرفت.

از این بیان نتیجه می‏گیریم كه چهار قرن میانه‏ای در چهارده قرن اسلامی، پربلاترین و مصیبت‏بارترین قرن‏ها بود. جهان اسلام در آن تاریخ، به بزرگ‏مردی نیاز داشت كه مصمم و قاطع به‏پا خیزد و با تكیه بر مشتركات، بر صفوف پراكنده وحدت بخشد و همه را بر ضدّ صلیب و صنم و فرنگ و مغول و همه متجاوزان بسیج سازد.

● تفرقه‏افكنی در آغاز قرن هشتم

احمدبن تیمیه در سال ۶۶۱ ؛ یعنی ۵ سال پس از سقوط خلافت عباسی در بغداد، در شهر «حرّان» دیده به جهان گشود و در پایان قرن هفتم و آغاز قرن ششم، تفرقه‏افكنی را در پاسخ به پرسش مردم «حماهٔ» از آیه الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی آغاز كرد. او در رساله «العقیدهٔ الحمویه»، در پاسخ پرسش مردم «حماهٔ» با صراحت و آشكار نوشت: «خدا بالای آسمانها است، در ثلث آخر هر شب به آسمان پایین فرود می‏آید و می‏گوید: كیست كه مرا بخواند تا من او را پاسخ گویم.»(۶)

به خاطر پخش و انتشار این عقیده ـ كه نتیجه آن، جسم بودن، جهت داشتن، حركت و انتقال خدا از مكانی به مكان دیگر است! ـ گروهی از علما و دانشمندان كه نشر «رساله حمویه» را مخالف با عقیده اسلامی تشخیص داده بودند، به مخالفت با او برخاستند و از قاضی «دمشق» خواستند كه او را محاكمه كند.

ابن‏كثیر در تاریخ خود به نام «البدایهٔ والنهایه» در حوادث سال ۶۹۸ می‏نویسد: گروهی از فقها بر ضدّ او قیام كردند و از جلال‏الدین حنفی خواستند كه او را به محكمه بطلبد ولی او از حضور خودداری كرد، سرانجام ابن‏تیمیه در دمشق به‏عنوان دارنده عقیده منحرف معرفی گردید، ولی چون او در نشر عقیده خود پافشاری می‏كرد و رساله دیگر او به نام «الواسطیه» نیز دارای انحرافاتی بود، سرانجام پس از چند جلسه، كمال‏الدین زملكانی با او به بحث و گفتگو نشست و محكومش ساخت. نتیجه این شد كه ابن‏تیمیه در سال ۷۰۵ به مصر تبعید و زندانی گردید.(۷)

اخیرا مناظره‏ای میان دو عالم سنی انجام گرفت؛ یكی طرفدار ابن‏تیمیه و دیگری مخالف او. این مناظره از كانال تلویزیونی «المستقله»، از طریق ماهواره پخش می‏شد، طرفدار ابن‏تیمیه مدّعی بود كه زندانی شدن ابن‏تیمیه به خاطر مسائل عقیدتی نبوده، بلكه به خاطر مسأله‏ای فقهی بوده و آن اینكه: سه طلاقه كردن زن ـ بر خلاف فقهای اهل سنت در یك مجلس ـ حكم یك طلاق دارد.

یادآور می‏شویم این ادّعا درست بر خلاف گفتار شاگرد او، ابن‏كثیر شامی است كه در تاریخ خود ـ به نحوی كه بیان گردید ـ آورده است.

مورّخان اتفاق نظریه دارند كه محكومیت او به خاطر مطالب دو رساله «حمویه» و «واسطیه» است و در این دو رساله، مسائل فقهی مطرح نبوده و هرچه بوده مربوط به عقیده، به‏خصوص «صفات خبریه» بوده است.(۸)

این تنها مورد نیست كه وی محكوم به تبعید و زندان شد. او بارها این راه را پیمود و سرانجام در سال ۷۲۶، روانه زندان گردید و در سال ۷۲۸، در زندان جان سپرد.

● تفرقه‏افكنی در سخت‏ترین وضعیت

پیشتر یادآور شدیم كه مجموع چهار قرن، برای جهان اسلام سخت‏ترین و شدیدترین سالها بود. وی عقیده خود درباره «صفات خبری»، «استوای خدا»، «ید اللّه‏» و «عین اللّه‏» را هنگامی ابراز كرد كه مسلمانان، جنگ صلیبی را در سال ۶۹۰ پشت سر نهاده و با میلیونها كشته و مجروح و آواره روبه‏رو بودند و غازان خان (۶۹۴ ـ ۷۰۳) پادشاه مشهور ایلخانی، در صدد فتح شام و مصر بود! در چنین زمان حساسی بود كه ابن‏تیمیه دست به نشر افكار خود زد و علما و فقها را بر ضدّ خود شوراند.

با اینكه ابن كثیر شاگرد مكتب او است و آشكارا از وی طرفداری می‏كند، با این‏حال نتوانسته است كه بر حقایق پرده افكند و اتفاق علما و دانشمندان را بر انحراف او نادیده بگیرد.

بیانیه‏هایی كه عالمان شام و مصر درباره او صادر كرده‏اند، در این مقاله نمی‏گنجد، كافی است كه بدانیم در طول تاریخ، شخصیت‏های بزرگی از اهل سنت در نقد عقاید وی، كتاب نوشته و یا با او به مناظره پرداخته‏اند و متن مناظره‏ها در تاریخ محفوظ است.

● اسامی برخی‏از این گروه عبارت‏اند از:

۱) شیخ صفی‏الدین هندی ارموی (۶۴۴ ـ ۷۱۵ ق.).

۲ ) شیخ شهاب‏الدین بن جهبل كلابی حلبی (م ۷۳۳).

۳ ) قاضی‏القضاهٔ كمال‏الدین زملكانی (۶۶۷ ـ ۷۳۳).

۴ ) شمس الدین محمد بن احمد ذهبی (م۷۴۸).

۵ ) صدرالدین مرحّل (متوفّای ۷۵۰).

۶ ) علی‏بن عبدالكافی سُبكی (م ۷۵۶).

۷ ) محمد بن شاكر كتبی (م ۷۶۴).

۸ ) ابو محمد عبداللّه‏ بن اسعد یافعی (۶۹۸ ـ ۷۶۸).

۹ ) ابوبكر حصنی دمشقی (م ۸۲۹).

۱۰) شهاب‏الدین احمدبن حجر عسقلانی (م۸۵۲).

۱۱)جمال‏الدین یوسف بن تغری اتابكی (۸۱۲ ـ ۸۷۴).

۱۲) شهاب‏الدین‏بن حجر هیتمی (م۹۷۳).

۱۳) ملاّ علی قاری حنفی (م ۱۰۱۶).

۱۴) ابوالأیس احمدبن محمد مكناسی معروف به ابوالقاضی (۹۶۰ ـ ۱۰۲۵).

۱۵) یوسف بن اسماعیل بن یوسف نبهانی (۱۲۶۵ ـ ۱۳۵۰).

۱۶) شیخ محمد كوثری مصری (م۱۳۷۱).

۱۷) شیخ سلامه قضاعی عزامی (م۱۳۷۹).

۱۸) شیخ محمد ابوزهره (۱۳۱۶ ـ ۱۳۹۶).(۹)

ابن بطوطه سیّاح و گردشگر قرن هشتم می‏نویسد: ابن‏تیمیه روز جمعه در یكی از مساجد مشغول وعظ بود، از جمله گفتار او چنین بود:

«خداوند (از عرش) به آسمان نخست فرود می‏آید، مانند فرود آمدن من از منبر! این سخن را بگفت و یك پله از منبر پایین آمد، در این هنگام فقیهی مالكی به نام ابن‏الزهراء به مقابله برخاست و سخن او را رد كرد. مردم به طرفداری از ابن‏تیمیه برخاستند و فقیه معترض را با مشت و كفش زدند!»(۱۰)

این نمونه‏ای از عقاید او است‏كه شاهد عینیِ كاملاً بی‏طرف، باگوش خود شنیده و دیده است. هرگاه مردی با این پایه از درایت و آگاهی از عقاید و معارف به تحلیل بپردازد، باید از پی‏آمدهای آن به خدا پناه برد.

● دستاورد مكتب

اكنون كه از موقعیت ابن تیمیه نزد عالمان شام و مصر آگاهی یافتیم، شایسته است با خصوصیات مكتب او نیز آشنا شویم. در اینجا از مَثَل معروف «درخت را باید از میوه‏اش شناخت» بهره می‏گیریم و یادآور می‏شویم‏كه ویژگی‏های مكتب او را چهار چیز تشكیل می‏دهد:

نویسنده:جعفر سبحانی

۱ . آل عمران : ۱۰۳

۲ . حجرات : ۱۰

۳ . سیره ابن هشام، ج۲، ص۲۵۰

۴ . انعام : ۶۵

۵ . نهج‏البلاغه، خطبه ۱۲، «إِیَّاكُمْ وَ الْفُرْقَهَٔ فَإِنَّ الشَّاذَّ مِنَ النَّاسِ لِلشَّیْطَانِ كَمَا أَنَّ الشَّاذَّ مِنَ الْغَنَمِ لِلذِّئْبِ».

۶ . مجموع الرسائل‏الكبری، رساله یازدهم، العقیدهٔ الحمویه.

۷ . البدایهٔ والنهایه، ج۱۴، ص۴

۸ . البدایهٔ و النهایه، ج۱۴، ص۳۹

۹ . برای آگاهی از نظریات اشخاص فوق، نك : «بحوث فیالملل‏والنحل»، ج۴، صص۳۷ ـ ۵۰) مراجعه‏كنید.

۱۰ . رحله ابن‏بطوطه، صص ۹۶ ـ ۹۵، چاپ دار صادر سال ۱۳۸۴ق.

۱۱ . الدرر الكامنه، ج۱، ص۱۵۴، تألیف ابن حجر، به نقل از نجم‏الدین طوفی، متوفای سال ۷۱۰

۱۲ . تاریخ المملكهٔ العربیهٔ السعودیه، ج۳، ص۷۳

۱۳ . عنوان المجد فی تاریخ نجد، ج۱، ص۳۳۷

۱۴ . انفال : ۱۵۸

۱۵ . انشراح : ۳

۱۶ . یوسف : ۹۶

۱۷ . بقره : ۲۴۸

منبع: نشریه میقات حج، شماره ۵۰

---