شهری در دل آذربایجان

نام تبریز در کتاب ها و اسناد تاریخی تحت نام های مختلفی نظیر «تورز»، «تورژ»، «تبریز» و «توری» به ثبت رسیده است. این شهر در طول تاریخ بار ها ویران و تجدیدبنا شده است. شهر تبریز در سده های …

نام تبریز در کتاب ها و اسناد تاریخی تحت نام های مختلفی نظیر «تورز»، «تورژ»، «تبریز» و «توری» به ثبت رسیده است. این شهر در طول تاریخ بار ها ویران و تجدیدبنا شده است. شهر تبریز در سده های گذشته شاهد حوادث متعددی از قبیل اشغال توسط بیگانگان و زمین لرزه های مهلک بوده است.این شهر پایتخت آق قویونلوها و قراقویونلوها، نخستین پایتخت حکومت صفویه و آغازگر انقلاب مشروطه برعلیه استبداد محمدعلی شاه بوده است.

تبریز یکی از تاریخی ترین و پرجمعیت ترین شهرهای ایران محسوب می شود.شهری که همواره ارزشی تاریخی و فرهنگی داشته و بسیاری از تحولات دوران صفویه،قاجار و مشروطه در این شهر رخ داده است. این شهر بزرگ ترین شهر در منطقه شمال غرب کشور و قطب اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این منطقه شناخته می شود. براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران که در سال۱۳۸۵ صورت گرفته است، شهر تبریز چهارمین شهر پرجمعیت ایران پس از شهرهای تهران، مشهد و اصفهان محسوب می گردد.شهر تبریزبه لحاظ جغرافیایی در غرب استان آذربایجان شرقی و در منتهی الیه مشرق و جنوب شرق جلگه تبریز قرار گرفته است. این شهر از سمت شمال به کوه های پکه چین و عون بن علی، از سمت شمال شرق به کوه های گوزنی و باباباغی، از سمت شرق به گردنه پایان و از سمت جنوب به دامنه های کوه سهند محدود شده است.

شهر تبریز نخستین پایتخت جهان تشیع است و به سبب موقعیت مناسب خود، درگذشته از مراکز تجاری منطقه بوده و هم اکنون نیز یکی از مراکز مهم صنعتی در سطح ایران محسوب می شود.

یاقوت حموی در «معجم البلدان» گزارش می دهد که نام شهر در زمان دیدار یاقوت از تبریز در زبان محلی «تبریز» تلفظ می شده است. با توجه به این، مینورسکی معتقد است که تلفظ تبریز باید به گویش ایرانی آذری قدیم تعلق داشته باشد. این گویش به گویش های موسوم به گویش های ایرانی جنوب دریای خزر وابسته است؛ یا به احتمال بیش تر، تلفظ تبریز معرب شدهنام شهر در باب فعلیل (در زبان عربی) است. همچنین شیوه نگارش نام این شهر در زبان ارمنی و تجزیه و تحلیل صیغه ارمنی، نمایانگر وابستگی واژه تورژ می باشد. مینورسکی در پایان چنین نتیجه می گیرد که این مسئله نشان می دهد که ریشه نام شهر به زمان های بسیار دور تا اوایل سلسله ساسانی یا شاید قبل از اشکانیان برمی گردد.

بنابر گفته مصطفی مومنی در دانشنامه اسلامی، اهالی بومی آذربایجان تبریز را توری (چشمه یا رود گرم) می خوانده اند. تا اوایل قرن چهاردهم خورشیدی نیز روستاییان اطراف تبریز این شهر را توری می نامیده اند. حتی در حال حاضر مردمان «قنبرآباد» در اطراف تبریز به این شهر توری می گویند. در نوشته های کهن (برای نمونه ابوالفداء) نام این شهر به شکل «توریز» آمده است و هنوز هم در زبان های کردی و تاتی «توریز» و «توری» به کار می رود. عده ای از شرق شناسان و منابع کهن، نام شهر را دارای ریشه ای کهن در پارسی میانه و کهن و مرتبط با گرما و فعالیت های گرمایی کوه سهند دانسته اند.

همچنین منابع ارمنی که نام شهر را در قرن پنجم (بلکه چهارم) میلادی، «تورژ» و «تورش» دانسته اند و به فارسی هم تورز تلفظ کرده اند و با توجه به معنای متداول فارسی «تب ریز» و «تب پنهان کن» و احتمالا نام تبریز «پنهان کننده تب و گرما» و با «جنبش های آتشفشانی کوه سهند» مرتبط بوده است.

علی عالمی