حمایت از بخش کشاورزی تنها با تعریف یک سبد سیاستی معنا می دهند اجرای یک سیاست,حمایت تلقی نمی شود ـ بررسی سیاست های حمایتی قیمتی ـ بخش دوم

سیاست های حمایتی در بخش کشاورزی

▪ خبرنگار:

نکته‌ی مهم این جاست که در کشور ما معمولاً فهم کاملی از سیاست‌ «حمایت از تولید کننده» وجود ندارد، بسیار اتفاق می‌افتد که یکی از اجزای مجموعه‌ای که امروز در دنیا به عنوان سیاست‌ حمایت از تولید کننده شناخته می‌شود، معادل با کل این مفهوم تلقی می‌شود. لطفاً درباره‌ی مفهوم «حمایت از تولید کننده» توضیح دهید.

ـ دکتر کیانی‌راد :

این موضوع مهم‌ترین اصل موجود در بررسی سیاست‌های حمایتی است. حمایت تنها خرید محصول به قیمت تضمینی، پرداخت یارانه یا وضع تعرفه برای کالاهای مشابه وارداتی نیست، بلکه تمام این موارد باید در مجموعه‌ای که تحت عنوان سیاست‌های حمایتی شناخته می‌شوند قرار ‌گیرند. راهکاری که اکثر سیاست‌گذاران اقتصاد کشاورزی، در کشورهای مختلف در پیش گرفتند، تعریف یک سبد حمایتی است. که مجموعه‌ای از چند ابزار یا سیاست‌ حمایتی را شامل می شود .

مطالعات نشان می‌دهد اگر ابزارها و سیاست‌های حمایتی بکارگرفته شده در بخش کشاورزی در کنار یکدیگر مورد استفاده قرار گیرند، همکاری (synergy) این سیاست‌ها نسبت به یکدیگر باعث افزایش بهره‌وری، افزایش درآمد تولیدکننده ، کاهش هزینه تولید و قیمت تمام شده‌ی محصول برای می‌شودکه مجموعه‌ی این دست آورد‌ها در نهایت باعث منتفع شدن مصرف‌کننده ، تولیدکننده و افزایش رفاه اقتصادی کل جامعه می‌شود.

مقایسه شرایط حمایت از بخش کشاورزی کشورهای مختلف توسعه‌یافته و حتی در حال توسعه با حمایت از بخش کشاورزی کشور ما علیرغم همة تلاش‌های مثبتی که طی سالیان متمادی صورت گرفته است نشان می دهد که هنوز تا شرایط ایده‌آل فاصله بسیاری وجود دارد.

کشورهایی مانند آمریکا و اتحادیه اروپا که تا حدود زیادی اعتقاد به عدم مداخله کامل دولت در بازارهای محصولات کشاورزی دارند؛ حمایت‌های ویژه‌ای از بخش کشاورزی خویش بعمل می‌آورند. در آمریکا برای محصولی مانند گندم، چندین نوع ابزار حمایتی بصورت همزمان مورد استفاده قرار می‌گیرد که شامل ابزارهایی مانند قیمت تضمینی، بیمه عملکرد، بیمه درآمد، تعرفه وارداتی بالا، خرید تضمینی، حمایت‌های بازاریابی، یارانه‌ مستقیم و غیرمستقیم ، حمایت از تشکل های تولیدی ، تحقیق ، ترویج و .... است .

▪ خبرنگار:

مطالعات و پژوهش‌های گسترده‌ای در موسسه‌ی پژوهش‌های برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی درباره‌ی سیاست‌های حمایتی کشاورزی انجام گردیده و در این زمینه مقالاتی نیز منتشر شده است ، البته هدف نهایی ما در این گفت و گو بررسی سیاست‌های حمایتی متناسب با نیاز‌ها و شرایط تولید‌کنندگان بخش کشاورزی ایران است، اما قبل از آن تقاضا داریم که به طور کلی انواع سیاست‌های حمایتی را برای ما تعریف نمایید.

▪ دکتر کیانی راد:

در مجموع می‌توان ابزارها و سیاست‌های حمایتی در بخش کشاورزی را به ۲ دسته‌ی ابزارهای قیمتی و غیرقیمتی تقسیم کرد. سیاست‌ها و ابزارهای قیمتی، شامل ابزارهای سیاستی هستند که متغییر سیاستی هدف آن‌ها، حمایت از قیمت دریافتی تولید کننده برای محصول تولیدی و یا قیمت پرداختی برای نهاده‌های مورد استفاده در تولید است. اما در سیاست های غیرقیمتی، متغییرهای هدف درآمد، میزان تولید ، میزان مصرف ‌نهاده و یا عواملی است که بطور غیرمستقیم برروی قیمت دریافتی توسط تولید کننده برای محصول و یا قیمت پرداختی برای نهاده تأثیر می‌گذارد و در نهایت مجموع سیاستها و ابزارهای سیاستی قیمتی و غیرقیمتی منجر به حمایت از درآمد تولیدکننده بخش کشاورزی می‌گردد.

ازجمله مهم‌ترین ابزارهای حمایتی قیمتی، سیاست قیمت تضمینی است. البته باید توجه کنیم که سیاست «قیمت تضمینی» با سیاست «خرید تضمینی» کاملاً متفاوت است. سیاستی که در کشور ما اجرا می‌شود سیاست قیمت تضمینی نیست بلکه خرید تضمینی است.

اجرای سیاست قیمت تضمینی در دنیا این گونه است که دولت قیمت حداقلی را به عنوان قیمت تضمینی اعلام می‌کند، اما هیچ الزامی برای خرید محصول ندارد؛ در واقع دولت تنهازمانی اقدام به خرید محصول می‌کند که قیمت دریافتی توسط تولیدکننده در بازار به زیر قیمت تضمینی برسد. در صورتی‌که در سیاست خرید تضمینی دولت با اعلام قیمت تضمینی در قبل از کاشت محصول و یا قبل از دوره‌ای که تولیدکننده تصمیم به تولید بگیرد، خرید محصول به قیمت تضمینی را در هنگام برداشت و یا زمانی که تولیدکننده قصد عرضه محصول به بازار را داشته باشد تضمین می‌کند.

نوع دیگری از ابزارهای حمایتی قیمتی، سیاست «خرید و یا وام اعتباری» «loan rate» است در برخی ازکشورها مانند آمریکا و یا هند این سیاست،‌ عموما در مورد برنج و حبوبات اجرا می‌شود. براساس این سیاست قبل از آن‌که تولید کننده تصمیم‌ به تولید محصول بگیرد، دولت قیمتی را تحت عنوان قیمت خرید اعتباری برای هر کیلوگرم محصول اعلام می‌کند. پس از برداشت محصول، چنانچه تولید کننده بخواهد محصول خود را به دولت بفروشد؛ در این جا دولت، میزان محصولی را که تولید کننده قصد فروش و تحویل آن را دارد در قیمت از پیش اعلام شده برای این سیاست ضرب نموده و بهای آن را به تولید کننده پرداخت می کند، اما محصول را از تولیدکننده تحویل نمی‌گیرد محصول نزد تولیدکننده به امانت گذاشته می‌شود ، و به تولید‌کننده گفته می‌شود که ظرف مدت معینی مثلا ۶ تا ۹ ماه، اگر توانست محصول را به قیمت بالاتر از قیمت اعتباری به فروش برساند ، وام خود را با دولت با کارمزدی مشخص تسویه می‌کند و اگر نتوانست محصول را در پایان مدت قرارداد به قیمت بالاتر از قیمت اعتباری بفروشد محصول را به دولت تحویل می‌دهد . کارمزد این وام‌ها بسیار پایین‌ است و از طرفی مبلغ باقی مانده ‌ی حاصل از فروش محصول با قیمت بالا تر نیز می‌تواند به عنوان سود تولیدکننده تلقی شود. بنابراین سیاست‌ قیمت اعتباری، عموما برای محصولات با فسادپذیری کم و قابلیت‌ اجرایی بالاتری دارد.

در این جا باید توضیح دهم که دولت برای حمایت از تولید کننده باید چنین اقداماتی را انجام دهد؛ قیمت تضمینی یا قیمت اعتباری را اعلام کند و حتی گاه اقداماتی نظیر برداشت، خرید و بازاریابی محصولات را بر عهده گیرد. بنابراین باید از یک حمایت کامل شروع نموده و به تدریج به تولیدکننده نیز اجازه دهد روی پای خود بایستد، در غیر این صورت، تولید کننده همواره وابسته به دولت باقی خواهد ماند و هیچ‌ تلاشی در جهت افزایش بهره‌وری انجام نخواهد داد.

«قیمت هدف» از دیگر سیاست‌های حمایتی قیمتی است. بر اساس این سیاست، دولت و یا سیاستگزار، با توجه به هزینه‌های تولید، شرایط بازار‌های جهانی، و سایر عوامل موثر در شکل‌گیری قیمت، قیمتی را به عنوان قیمت هدف یا ارشادی اعلام می‌کند که تنها یک نشانه«Signal»برای تولیدکننده بخش کشاورزی است؛ این نشانه از جمله خدمات مشاوره‌ای است که دولت به تولید کننده ارائه می‌دهد و در واقع قیمت پیش بینی شده‌ی دریافتی تولید کننده برای سال آینده است.

در این صورت تولید کننده بهتر می‌تواند تصمیم‌ گیری کند که بطور مثال چه سطحی از زمین زراعی خود را به کشت محصول مورد نظر اختصاص ‌دهد. بنابراین، دولت در این‌جا نقشی ارشادی دارد. برای نمونه؛ تولیدکننده با توجه به شرایطی که ممکن است بازار محصولی مانند سیب‌زمینی در سال آینده داشته باشد، تصمیم به تولید این محصول می‌گیرد، اما دولت در این‌جا به تولیدکنندگان هشدار می‌دهد که اگر تمام تولیدکنندگان اقدام به کاشت سیب‌زمینی کنند، این مسئله باعث کاهش قیمت سیب‌زمینی برای تولیدکننده می‌شود، بنابراین بهتر است میزان کاشت محصولات مدیریت شود تا محصول در سطح معینی کشت شود و قیمت آن افت زیادی نداشته باشد. همانطور که مشاهده شد در قیمت هدف، سعی دولت بر این است که با برنامه‌ریزی، قیمت مطلوب تحقق یابد و افت نکند.

در واقع هنگامی که دولت پیش بینی می‌کند قیمت دریافتی تولید کننده مناسب نیست؛ از ابزارهایی مانند قیمت تضمینی استفاده می‌کند، اما هنگامی ‌که به این نتیجه برسد که قیمت پیش بینی شده برای تولید کننده مناسب است، قیمت هدف را اعلام می‌کند و از این سیاست برای حمایت از تولید کنندگان استفاده می‌کند.

نوعی از سیاست‌های قیمتی، « پرداخت‌های جبرانی» است؛ این سیاست نیز از نظر اجرایی مشابه سیاست قیمت هدف و یا قیمت تضمینی است. اگر در زمان برداشت محصول، قیمت هدف یا قیمت تضمینی‌ای که پیش از آن، توسط دولت تعیین شده است، کمتر از قیمت دریافتی تولیدکننده باشد، در این جا دولت، ما‌به‌التفاوت قیمت را به تولید کننده پرداخت می‌کند.

از ابزارهای دیگر قیمتی، سیاست پرداخت یارانه ‌برای نهاده‌ها است. همان‌طور که می‌دانیم، یارانه‌ها را می‌توان به دو بخش ، یارانه‌ی مستقیم و غیرمستقیم تقسیم کرد. در سیاست یارانه‌ی غیرمستقیم دولت نهاده‌ها را به قیمتی کمتر از قیمت بازاری آن در اختیار تولید کننده قرار می‌دهد. اما در سیاست یارانه‌ی مستقیم دولت مبلغ ثابتی را به عنوان یارانه به تولیدکننده پرداخت می‌کند. در این سیاست بازار نهاده‌ها، بازار آزادی است که دولت هیچ دخالتی در آن ندارد. بر اساس این سیاست بابت نهاده‌ها به ازای هر هکتار زمین زراعی و یا براساس میزان تولید و یا سهمی که تولیدکننده هر محصول از کل تولید ملی داشته است مبلغی به عنوان یارانه‌ پرداخت میشود .

زمانی سیاست یارانه‌های صادراتی می تواند کارآیی لازم را در حمایت از تولید‌کنندگان بخش کشاورزی داشته باشد که مطمئن باشیم یارانه‌صادراتی به نوعی باعث افزایش انگیزه تولیدکننده به افزایش میزان و بهبود کیفیت محصول تولیدی می‌گردد. باید توجه کرد که این یارانه‌ تنها در جایی اثر خود را به تولیدکننده منتقل می‌کند که تولیدکننده خود صادرکننده باشد.