بهشتی در هامبورگ

آیت الله شهید دكتر بهشتی ره كه به عنوان امام جماعت مسجد هامبورگ از طرف مراجع بزرگ ایران به آلمان اعزام گردیده بود نام آن را از مسجد جامع ایرانیان به مركز اسلامی هامبورگ تغییر داد و با انجام برنامه های علمی و دینی منظم و حساب شده, یكی از بزرگترین پایگاههای تبلیغی اسلام در اروپا را بنیان گذاری نمود

با نام شهید بهشتی(ره) و مختصری از شخصیت او كه همه ساله در روز هفتم تیرماه ـ روز شهادت او و یارانش ـ مورد تجلیل واقع می‌شود، كمتر كسی هست كه آشنا نباشد. اما ابعاد فعالیتهای علمی و فرهنگی ایشان و مجاهدتهای بی‌حـد او در پیشبرد فرهنگ انقلابی و اسلامی برای بسیاری از ما همچنان ناشناخته است. یكی از كارسازترین و ارزنده‌ترین فعالیتهای شهید دكتر بهشتی (ره) اقدامات فرهنگی و دینی او درمدت اقامت در آلمان می‌باشد.

آیت‌الله شهید دكتر بهشتی (ره) كه به عنوان امام جماعت مسجد هامبورگ از طرف مراجع بزرگ ایران به آلمان اعزام گردیده بود نام آن را از مسجد جامع ایرانیان به مركز اسلامی‌ هامبورگ تغییر داد و با انجام برنامه‌های علمی و دینی منظم و حساب‌شده، یكی از بزرگترین پایگاههای تبلیغی اسلام در اروپا را بنیان‌گذاری نمود. همچنین با ایجاد تشكیلات مستقل و منسجم برای دانشجویان ایرانی خارج كشور، پایه‌گذار جنبشهای دانشجوئی خارج از كشور گردید كه اعضا و تربیت‌یافتگان آن در به ثمررسیدن انقلاب اسلامی و سپس شركت در ادارهٔ نظام نوپای اسلامی ایران سهمی بسزا یافتند. استاد با انجام سخنرانیهای علمی در مجامع فرهنگی و دانشگاهی و ارتباط با محافل تحقیقاتی اروپا، تحولی در شرق‌شناسی اروپا پدید آورد و نگاه آنان را به اسلام و منابع علمی آن شفاف‌تر نمود. جمع‌آوری و نشر مقالات و سخنرانیهای دینی و علمی استاد درمدت اقامت در آلمان موجب دستیابی به گنجینه‌ای بزرگ از منابع علمی و دینی خواهد گشت كه هر چند برخی از آنها به صورت جزوات مستقل چاپ شده است اما گردآوری و نشر آنها در یك هیئت شكیل و جامع كار دیگری است. در مقالهٔ زیر با فعالیتهای علمی و دینی و مبارزاتی آن شهید بزرگوار در آلمان و به تبع آن دیگر كشورهای اروپائی آشنا می‌شوید.

آیت الله دكتر بهشتی از مبارزینی به شمار می‌رفت كه فعالیتهای خود را با دقت و برنامه‌ریزی بر مسائل فرهنگی متمركز كرده بود. ایشان در كنار مبارزه سیاسی، فرهنگ‌سازی مبارزه را نیز از طریق تعالیم اسلامی برای نسل جوان جامعه لازم می‌دانست. نگاهی به فضای فرهنگی ایران در دهه چهل و پنجاه هجری شمسی و فعالیت گروههای الحادی و چپ به همراه تبلیغات گروههای ملی‌گرا ارزش كار دكتر بهشتی را بیشتر نمایان می‌سازد. ایشان توانست با فعالیتهای تبلیغاتی اسلامی از جمله؛ تاسیس مدرسه دین و دانش، جلسات تفسیر قرآن، جلسات بحث پیرامون دیدگاههای سیاسی اسلام و در نهایت تلاش برای اصلاح حوزه، نسلی معتقد و باشعور بالای سیاسی تربیت نماید. همین جوانان بودند كه توانستند در دهه شصت هجری زمانیكه كشور دست به گریبان توطئه‌ها، ترورها و تهاجمات بود، دلیرانه از این مرز و بوم و اسلامیت حاكم دفاع كرده و آن را تا امروز حفظ كنند.

شهید بهشتی پس از اینكه ساواك فعالیتهای ایشان را در مدرسه دین و دانش قم متوقف كرد و از سخنرانیهای روشنگرانه ایشان در خصوص جریان حوادث پانزده خرداد سال ۱۳۴۲ ممانعت به عمل آورد، با فشار ساواك مجبور به ترك قم و اقامت در تهران شد.۱ هرچند ایشان در تهران به عنوان یكی از اعضای شورای روحانی هیئتهای موتلفه مشغول مبارزه شد ولی اعدام انقلابی حسنعلی منصور توسط هئیت موتلفه شرایطی را پدید آورد كه دیگر ماندن ایشان در تهران خطرناك می‌نمود و بیم دستگیری ایشان توسط ساواك وجود داشت. اما در ادامه به خواست و اراده الهی حوادث به گونه‌ای دیگر رقم خورد و دكتر بهشتی آماده تلاش و مبارزه در سنگری دیگر شد.

●عزیمت به آلمان

برای نخستین بار در سال ۱۳۴۳.ش بحث مسافرت دكتر بهشتی به آلمان مطرح شد. این تصمیم حداقل به دو علت عمده اتخاذ گردید. از طرفی پس از دستگیری اعضای هیئت موتلفه اسلامی، به دلیل اینكه نام آیت الله بهشتی نیز در میان آنها بود، امكان دستگیری ایشان نیز وجود داشت. از سوی دیگر پس از بازگشت مرحوم محققی از امامت جماعت مسجد هامبورگ آلمان و درخواست مسلمانان این شهر از آیات عظام میلانی، خوانساری و حائری برای اعزام یك روحانی به آنجا بهترین گزینه در این زمان آیت الله بهشتی تشخیص داده شد.۲ هرچند ایشان علیرغم تهدیداتی كه وجود داشت مایل به اقامت در ایران و پیگیری فعالیتهای خود بود؛ اما با اصرار دوستان سرانجام راضی به مسافرت به آلمان گردید.۳ مشكل گذرنامه شهید بهشتی نیز از طریق دوستان آیت الله خوانساری حل شد و بدین ترتیب ایشان رهسپار آلمان گردید تا فصل نوینی را در مبارزات فرهنگی و سیاسی علیه رژیم شاه آغاز كند. ساواك با توجه به سوابق مبارزاتی شهید بهشتی طی گزارشی سفر مشارالیه را به آلمان مصلحت ندانسته۴ و آن را به مقامات بالای امنیتی كشور اعلام ‌نمود. با این حال ساواك تحت فشار مراجع تقلید ناگزیر به صدور اجازه خروج شد. دكتر بهشتی در اوایل فروردین سال ۱۳۴۴ از مسیر عراق، اردن، سوریه و لبنان به هامبورگ رفت. مساله مهمی كه ایشان در آلمان با آن مواجه گردید، عدم وجود تشكیلات منسجم اسلامی بین دانشجویان بود. اكثر دانشجویان ایرانی بعد از خروج از كشور توسط سازمانهای الحادی و كنفدراسیون دانشجویی خارج از كشور عضوگیری شده و تحت تاثیر افكار اینگونه سازمانها به تدریج از فرهنگ اسلامی و شیعی خود دور شده بودند. در هامبورگ دكتر بهشتی با همت چند تن از جوانهای مسلمان ایرانی كه عضو«اتحادیه دانشجویان مسلمان» در اروپا بودند و برخی مسلمانان عرب، پاكستانی، هندی، آفریقایی و… كار خود را شروع كرد و پس از آن به تدریج هسته تشكل دانشجویی دیگری به نام«اتحادیه انجمنهای اسلامی دانشجویان گروه فارسی زبان» را بنیان نهاد.۵ ایشان با پشتكاری كه داشتند در ماههای نخست ورود به آلمان به زبان آلمانی تسلط كامل یافت به گونه‌ای كه در سخنرانیها، استفاده از متون و كتابها و همچنین در نوشتار به خوبی از این زبان استفاده می‌نمود.

در مورد تاسیس و نحوه فعالیتهای اتحادیه انجمنهای اسلامی دانشجویان، دكتر بهشتی در پاسخ به سوال خبرنگاری چنین می‌گوید:«من نه عضو بودم و نه به دست من می‌گشت، من بنیانگذار این انجمنها بودم و همكاری می‌كردم و مشاور بودم برای آنها. كمك می‌كردم در كارهایشان، سخنرانی، مشورتهای تشكیلاتی سازماندهی و مختصر كمك‌های مالی كه از مسجد برای آنها می‌بردم و سمینارهای اسلامی را برایشان تشكیل می‌دادیم.»۶ نتیجه فعالیتهای دكتر بهشتی در آلمان به وجود آمدن انجمن اسلامی دانشجویان گروه فارسی زبان با تشكیلات منظم در بیش از چهارده شهر دانشگاهی آلمان و اتریش بود.۷ این انجمن حتی افراد فارسی زبان غیر ایرانی را نیز به عضویت می‌پذیرفت.

●اصلاح برنامه‌های مسجد جامع هامبورگ

از مهمترین اقدامات دكتر بهشتی در آلمان اتمام كار ساختمان مسجد جامع هامبورگ بود كه سر و صدای مردم و شهرداری هامبورگ را درآورد. این مسجد در یك نقطه حساس و زیبای مركزی شهر در جایی‌كه توریستها و مسافران برای ورود به هامبورگ باید از آن عبور می‌كردند واقع شده بود و دكتر بهشتی معتقد بود كه عدم اتمام كار بنای مسجد هامبورگ باعث سرشكستگی اسلام و مسلمین است، لذا با سرعت به تعمیر و تكمیل آن اقدام كرد. ایشان همچنین نام این مسجد را از«مسجد جامع ایرانیان» به«مركز اسلامی هامبورگ» تغییر داد.۸ بدین ترتیب مسجد جامع یك مركزیت اسلامی برای تمام مسلمانان معرفی شد تا در آنجا فعالیتهای مذهبی خود را متمركز كنند چراكه دكتر بهشتی بسیار فراتر از مرز بندیهای جغرافیایی، نژادی و زبانی می‌اندیشید.

مركز اسلامی هامبورگ كه به همت آیت الله بهشتی در سال ۱۳۴۴ تاسیس شد به تدریج به صورت كانونی برای فعالیتهای اسلامی دانشجویان ایرانی معتقد و مسلمانی۹ كه پناهگاهی در خارج از كشور نداشتند و همچنین خارجیانی كه تمایل داشتند با اندیشه‌‌های اسلامی آشنایی پیدا كنند درآمد. از جمله فعالیتهای عمده فرهنگی و علمی شهید بهشتی در این دوره ارتباط و تماس ایشان با محافل علمی و تحقیقاتی در اروپا بود كه در زمینه اسلام، اندیشه و تاریخ آن تحقیق می‌كردند؛ تماس مكرر دانشگاههای خارج از كشور و دعوتهای متعدد اساتید رشته‌های شرق‌شناسی و اسلام‌شناسی در آلمان و سایر كشورهای اروپایی و ایراد سخنرانیها و ارائه مقالات فراوان در زمینه اسلام و از سوی دیگر آشنایی عمیق شهید بهشتی با فرهنگ غربی از دستاوردهای مهم این مسافرت بود.

محمدرضا سرابندی

پی نوشت‌ها

آرشیو مركزی اسناد انقلاب اسلامی، پرونده آیت الله بهشتی، شماره بازیابی۴۱۰، ص۱۴

محمد بهشتی، پنج گفتار، قم، نشر قیام، بی تا، ص۱۲

بازشناسی یك اندیشه، بنیاد نشر آثار و اندیشه های آیت الله بهشتی، تهران، ۱۳۸۰، صص۳۶-۳۵

آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، همان، صص۱۴و۲۳

شهید آیت الله دكتر سیدمحمد حسین بهشتی، یاران امام به روایت اسناد ساواك، مركز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، تهران، ۱۳۷۷، بخش مقدمه

او به تنهایی یك امت بود، واحد فرهنگی بنیاد شهید، تهران، ۱۳۶۱، ص۶۴

بازشناسی یك اندیشه، همان، صص۴۸-۴۷

همان

آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، پرونده آیت الله بهشتی، شماره بازیابی۵۸۱، ص۱۷

ناصر طاهرنیا، شهید بهشتی، تهران، وزارت آموزش و پرورش، ۱۳۸۰، ص۵۲

آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، همان، ص۵۳

همان، ص۵۶

همان، ص۴۹

یاران امام به روایت اسناد ساواك، همان

آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، همان، صص۸۱-۸۰

همان، ص۴۳

ناصر طاهرنیا، همان، ص۵۳

همان

بازشناسی یك اندیشه، همان، ص۵۷ و مجله شاهد مورخ:۷/۳/۱۳۶۰،« و به اوست كه سوگند می خورم كه سازش نمی كنم»

یاران امام به روایت اسناد ساواك، همان، ص۸۹

آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، همان، شماره بازیابی۵۸۱

همان، ص۷۵

---