تجلی افسانه رودابه و زال فردوسی در هالیوود

نگاهی به انیمیشن سینمایی ژولیده Tangled

انیمیشن سینمایی "ژولیده" (تانگلد) که از سوم آذر سال جاری (۲ نوامبر ۲۰۱۰) بر پرده سینماهای جهان به اکران عمومی درآمده و نمایش آن همچنان ادامه دارد با روایتی کلاسیک از افسانه ای قدیمی، به عنوان پنجاهمین انیمیشن سینمایی کمپانی والت دیزنی، این روزها توانسته است در صدر آثار پرفروش سینمایی جهان قرار بگیرد. انیمیشنی که اقتباسی آزاد از افسانه کهن راپونزل در ادبیات آلمان و رودابه در ادبیات ایران زمین است. این کاملترین انیمیشنی است که کمپانی والت دیزنی توانسته از افسانه راپونزل به مرحله تولید برساند در حالیکه از گفته ها برمی آید یکبار در دهه ۴۰ میلادی این کمپانی شروع به تولید این انیمیشن کرد اما فرآیند ساخت آن به دلیل عدم یافتن شاخ و برگ های مناسب داستانی در همان ابتدا متوقف شد. با این حال در سال های پیش انیمیشن های کم خرج تر و با درجه کیفی پایین تری از راپونزل برای تلویزیون ساخته شده که وسعت سرمایه گذاری و درجه کیفی آن هرگز قابل ملاحظه با انیمیشن تازه تولید شده "ژولیده" (تانگلد) نیست. کارتون "راپونزل و قلم جادویی" که در سال ۲۰۰۲ تولید شده است از این دست است. در این فیلم که شخصیت های کارتونی آن باربی هستند، بیشتر بر روی قلموی جادویی راپونزل تاکید دارد نه موهای بلند راپونزل. به گفته سازندگان این اثر، از دیگر دلایل تعویق در ساخت این انیمیشن، محدودیت تکنولوژی دیجیتال لازم برای نشان دادن موهای بلند راپونزل با حرکاتی طبیعی بوده است که سرانجام تابوی آن در سال ۲۰۱۰ شکسته شد.

از سویی دیگر راپونزل در برخی از انیمیشن های ساخته شده همچون "شرک" در نقش شخصیت مکمل نشان داده شده است. بازی های کامپیوتری این انیمیشن نیز با نسخه گرافیکی جدید که مشابه فیلم در حال اکران آن است از مدت ها پیش وارد بازارهای جهانی شده است.

● فروش جهانی و اقبال عمومی به انیمیشن ژولیده

اما مایه فخر و مباهات کمپانی والت دیزنی است که سرانجام توانست افسانه راپونزل را با مدرنترین فنون تصویری روز دنیا به نام این کمپانی ثبت و به جهان عرضه کند و صد البته در عرضه و جلب توجه مردم جهان به این انیمیشن کلاسیک تاکنون موفق بوده است چرا که فروش سه روز اول "ژولیده" فقط در ایالات متحده آمریکا به مرز ۴۹ میلیون دلار ( ۵۲میلیارد تومان) نزدیک شد و توانست حدود ۱۸ درصد کل بودجه ۲۶۰میلیون دلاری فیلم را بازگرداند. طبق آخرین آمار، انیمیشن "ژولیده" تا ۲۷ ژانویه (۹ بهمن) سال جاری پس از ۶۵ روز نمایش در سینماهای آمریکا وسایرکشورهای جهان توانسته است به فروش کلی ۲۲۴۰۳۹;۸۵۰۰۳۹;۴۱۸ دلار آمریکا (حدودا۴۵۲ میلیارد تومان) دست یابد و عنوان پرفروش ترین فیلم سینمایی جهان در هفته های اخیر را به خود اختصاص دهد. کما اینکه "ژولیده" علاوه بر آمریکا در کشورهای آلمان، فرانسه و پرتغال نیز در جایگاه نخست فروش و استقبال مردم قرار گرفته است. این امر نشان می دهد که داستان کلاسیکی که به درستی روایت شود همچنان بیشترین ارتباط را با مخاطب دنیای مدرن قرن ۲۱ برقرار می کند.

● روایت هالیوودی یک افسانه آریایی

انیمیشن ژولیده با روایتی از یک دزد خوش طینت به نام فلین رایدر (به عنوان یکی از دو قهرمان اصلی فیلم) آغاز می شود. او که به دلیل دزدیدن تاج سلطنتی از کاخ پادشاه به همراه همدستان خود تحت تعقیب است تا حدی شخصیت رابین هود را تداعی می کند و علی رغم دزد بودن دارای شخصیتی جذاب و قهرمان مابانه است. فلین به عنوان راوی فیلم، حکایت را از سال ها قبل آغاز می کند. زمانی که راپونزل هنوز به دنیا نیامده و مادر او- ملکه آن سرزمین- که بر سر او باردار است در بستر مرگ به سر می برد. اما سال ها قبل در نقطه ای دیگر از این سرزمین، بارقه ای از نور خورشید بر زمین چکیده و گلی به جای آن روییده است که نیروی ماورایی آن دوای درد ملکه است. این گل سالیان سال توسط زنی شیطان صفت به نام گاتل حفظ شده و این زن سال ها با خواندن یک آواز مخصوص برای گل توانسته جوان بماند. مامورین پادشاه گل را پیدا می کنند.

ملکه از عصاره آن می نوشد و بیماریش رفع می شود و دختری به دنیا می آورد به نام راپونزل که اثر جادویی این گل در موهای طلایی این دختر باقی مانده است. گاتل شیطان صفت راپونزل را می دزدد تا به واسطه موهای او همچنان بتواند جوان بماند. داستانی که فلین روایت می کند به زمان حال برمی گردد. زمانیکه راپونزل ۱۸ ساله با مادر دروغین خود گاتل در قصری دور از شهر زندگی می کنند. راپونزل که از گذشته خود بی اطلاع است گمان می کند گاتل مادر حقیقی اوست، اما در تمام این ۱۸ سال مادر به ظاهر مهربان او اجازه خروج از قصر را به راپونزل نداده است. او همواره بهانه می آورد که بیرون از قصر هر کسی ممکن است به راپونزل آسیب برساند. راپونزل که به خاطر نیروی جادویی موهایش تا کنون آنها را کوتاه نکرده است بی خبر از همه چیز همیشه برای مادرش آوازی می خواند درنتیجه باعث جوان ماندن او می شود. او هر روز از بالای برج موهای بلند و طلایی خود را به پایین می اندازد تا مادرش از قصر خارج یا به آن وارد شود.

عطف داستان از زمانی رخ می دهد که او همانند هر سال منتظر است تا در شب تولد خود هزاران چراغ روشنی را که از دوردست به آسمان فرستاده شده اند از نزدیک ببیند اما مادر که می داند این نورها فانوس های کاغذی ای هستند که هر سال توسط پادشاه و ملکه به خاطر راپونزل به آسمان فرستاده می شوند مانند همیشه مانع خروج او از قصر می شوند. در همین احوالات، گذر فلین رایدر حین فرار از دست مامورین شاه به قصر می افتد و وارد آن می شود. راپونزل که نخستین بار است انسانی به جز مادرش می بیند به همراه او در غیاب مادر از قصر خارج می شود و این خروج منجر به کشف راز زندگی اش و برملا شدن چهره حقیقی مادر گاتل می شود. در این همراهی، او و فلین به یکدیگر علاقه مند می شوند و داستان با پیوستن راپونزل به پدر و مادر حقیقی اش- پادشاه و ملکه آن سرزمین- و ازدواج راپونزل و فلین پایان می یابد. وجود کاراکتر اسب سفید گروه جست وجوی فلین رایدر نیز در خور توجه است. این اسب که نامش ماکسیموس است ضمن شخصیت کاریکاتوری و طنز گونه ای که دارد اسبی شریف است که وجوهی فراتر از یک اسب عادی در سپاه پادشاه دارد. او که ابتدا در تعقیب فلین بوده است از میانه راه به شخصیتی همراه و دوست فلین تبدیل می شود و سعی می کند او را از دردسر نجات دهد.

سیناپس انیمیشن سینمایی ژولیده که در بالا به آن اشاره شد شمه ای از فیلمنامه این اثر سینمایی است که در مجموعه ای از ژانرهای کمدی- رمانتیک- فانتزی و موزیکال، برای مخاطب خانواده نوشته و ساخته شده است.

فیلمنامه این اثر توسط دن فاگلمن بر اساس داستانی کلاسیک از دو تن از نویسندگان مشهورآلمانی، ویلهلم گریم و جیکوب گریم که به برادران گریم شهرت دارند نوشته شده است. برادران گریم که به نوشتن داستان های سفید برفی و هفت کوتوله، سیندرلا و شنل قرمزی، هانسل و گرتل و... شهرت داشتند داستان راپونزل را در اوایل قرن ۱۹ میلادی بر اساس افسانه های کهن کشور آلمان نوشتند. بنابراین راپونزل داستانی نبود که خالق اصلی آن برادران گریم باشد بلکه افسانه ای بود که قرن ها در میان آریایی تبارهای اروپا و در راس آن آلمان وجود داشته است و برادران گریم آن را به رشته تحریر درآوردند. افسانه مشترکی که میان آریایی های ساکن ایران باستان نیز نقل می شده و حکیم ابوالقاسم فردوسی در قرن چهارم هجری یعنی نهصد سال پیش از برادران گریم در آلمان آن را در اثر جاودانه خود شاهنامه فردوسی تحت عنوان حماسه رودابه و زال به شعر در آورده است. اکنون خاطره مشترک آریایی ها در دو سوی دنیا دو وجه مشابه و در عین حال متفاوت دارد. رودابه در افسانه کهن ایرانیان و راپونزل در افسانه کهن آلمان ها.

در شاهنامه، فردوسی نقل می کند که رودابه با پدر و مادر خود در قصری زندگی می کرده است. پدر او مهراب کابلی حاکم کابل بوده و مادرش سیندخت نام داشته است. به دلیل اینکه مهراب کابلی از باقیماندگان نسل ضحاک ماردوش در آن ایام بوده است، پدر و مادر رودابه اجازه خروج از قصر را به او نمی دهند تا مبادا اکنون که نوادگان فریدون بر تخت قدرت نشسته اند به هر شکل ممکن به دختر زیبارویشان آسیبی رسانده شود. در این میان گذر زال پسر سام که خود شهزاده ای از نوادگان فریدون است به قصر می افتد. رودابه که موهای بسیار بلندی دارد موهای خود را از بالای قصر به پایین می اندازد و زال به مدد موهای مشکی و بلند رودابه به بالای قصر می رسد.(این اتفاق عینا در یکی از بخش های انیمیشن "ژولیده" بین راپونزل و فلین دیده می شود.)

در شاهنامه این لحظه از زبان فردوسی چنین نقل شده است; لحظه ای که رودابه زال را خطاب قرار می دهد:

بگیر این سر گیسو از یک سویم

ز بهر تو باید همی گیسویم

بدان پرورانیدم این تار را

که تا دستگیری کند یار را

رودابه و زال با دیدن یکدیگر عاشق و شیفته هم می شوند اما مصائب زیادی بر سر راه ازدواج آن دو که از نسل دو پادشاه نیک صفت و بد طینت اند قرار دارد. سرانجام همگان به ازدواج رودابه و زال رضایت می دهند. پس از ازدواج، رودابه بر رستم باردارمی شود اما مصائب زیادی در این حالت می کشد و نمی تواند او را به روال طبیعی به دنیا آورد. زال که نزد سیمرغ بزرگ شده پر او را نزد خود دارد تا هربار که به مشکلی برخورد و نتوانست آن را رفع نماید پرسیمرغ را آتش زند تا به چشم بر هم زدنی سیمرغ خود را به او برساند. زال که نگران همسر باردارش است درمانده پر را آتش می زند. سیمرغ سر می رسد و با راهنمایی های او پزشک می تواند رستم را از پهلوی رودابه به دنیا آورد. سیمرغ پر خود را بر جای زخم رودابه می مالد و زخم شفا می یابد... رستم بزرگ می شود و در دلیری و نیروی اسطوره ای نظیر ندارد. از میان همه اسب های ایران زمین، رخش را برمی گزیند و رخش که دارای نیرویی فرا عادی است در سخت ترین نبردها به او یاری می رساند.

اینکه شخصیت های رودابه، زال، رستم، رخش و المان هایی چون پر سیمرغ که دارای قدرت جادویی هستند چقدر با شخصیت های راپونزل، فلین رایدر، اسب سپاه پادشاه (ماکسیموس) و گل خارق العاده ای که معجزه وار مشکلات را حل می کند در ارتباط است، امری است که مخاطبین ایرانی این انیمیشن با خواندن شاهنامه و مقایسه تطبیقی آن با این اثر هالیوودی باید بدان دست یابند.

لازم به ذکر است همانطور که افسانه های نوشته شده توسط برادران گریم در قرن نوزده میلادی آلمان، اصالتا ساخته و پرداخته ذهن این دو نویسنده نبوده است، بن مایه های داستان های شاهنامه نیز ساخته فردوسی نیست و این داستان ها از دیرباز در میان ایرانیان رواج داشته اند. برخی از آنها سرگذشت واقعی پادشاهان گذشته و برخی دیگر افسانه های کهنی بوده اند که از دیرباز بین بین توده مردم نقل می شده است.

به عنوان مثال بیش از شاهنامه در کتب پهلوی مانند بندهشن، ایاتکار زریران (که مشابهت های بسیاری با گشتاسب نامه دقیقی دارد) تلمیحات و اشارات بسیاری به قهرمانان و پهلوانان شاهنامه وجود دارد. همچنین در اوستا اشارات فراوانی به بسیاری از شخصیت های شاهنامه (پیشدادیان و کیانیان) شده است.

● اظهار نظر یک کارشناس ادبیات فارسی در باب راپونزل و رودابه

علی جباری میهمانی، کارشناس ادبیات فارسی درباره بازآفرینی افسانه های کهن در هالیوود می گوید: " استفاده خلاق از دنیای اساطیر و قصه های باستانی در عرصه های سینما و انیمیشن هنر بزرگی است که کمپانی های انیمیشن هالیوود بسیار به آن مجهزند و بهره های فراوانی از آن می برند. قصه های باستانی اقوام کهن در دست این کمپانی ها همچون نفت خام می ماند که این نفت را در پالایشگاه های ذهن و ضمیر هالیوودی تصفیه می کنند و هزار قصه رنگارنگ دیگر از آن قصه اصلی مشتق کرده، به سرتاسر جهان مصرف گرای پیرامون خود عرضه می کنند و ذهن مخاطبان را از این طریق تسخیر می کنند.قصه های آریایی همیشه یکی از خالص ترین نفت های خام پالایشگاه های هالیوود بوده و سود سرشاری را وارد دنیای هالیوود ساخته است. یکی از این قصه ها، قصه رودابه و زال است که این خاطره مشترک آریایی به تازگی به انیمیشنی جذاب و پرکشش در هالیوود بدل شده که یکی از پرفروشترین کارتون های زمان حاضر است.

وی در مورد اشتراکات داستان راپونزل و رودابه ادامه می دهد: "پیرنگ اصلی داستان راپونزل در ادبیات آلمان، قصه دختری شاهزاده با گیسوانی بسیار بلند است که در برجی در حصار قرار گرفته است. پهلوانی عیار او را می یابد; به واسطه گیسوان کمندگون وی به درون حصار مرتفع راه می یابد و مایه آزادی دختر را فراهم می کند و به وصال یکدیگر می رسند. این خط داستانی، پیرنگ مشترک قصه زال و رودابه در شاهنامه فردوسی و راپونزل در ادبیات ژرمن هاست که اشتراکات آن گواه بر خاطره مشترک قوم آریایی در زمانی است که از یکدیگر اشتقاق نیافته بودند و در جنوب سیبری می کردند. پس از آغاز سرما و یخبندان در آن نواحی بخشی از آریایی ها به هند و بخشی به اروپا مهاجرت می کنند که از این میان عده ای از سرزمین هند به ایران آمده و در این منطقه ساکن می شوند. به این ترتیب امروز پس از مشتق شدن آریایی ها به ملت های مختلف، هر یک از این ملل با توجه به هنر خود از این خاطرات مشترک استفاده خلاق می کنند.

این کارشناس ادبیات درباره استفاده از اسطوره های تاریخی- ادبی در سینمای ایران ادامه می دهد: "متاسفانه جامعه ایرانی که میراث دار قسمت اعظم داستان های قوم آریا است در به روزسازی میراث کهن خویش اقدامی اساسی نمی کند و دست روی دست گذاشته تا هالیوود این میراث را بازسازی کند و برای کودکان ما قصه بگوید."

● عوامل تولید و صداپیشگان فیلم

"ژولیده" با مدت زمان صد دقیقه، جدیدترین انیمیشن کمپانی والت دیزنی است که توسط ناتان گرنو و بایرون هاوارد کارگردانی شده است. این دو کارگردان یکبار دیگر در انیمیشن سینمایی "بولت" که در سال ۲۰۰۸ توسط کمپانی والت دیزنی تولید شده است با یکدیگر همکاری داشته اند. ناتان گرنو به جز "بولت" و "ژولیده" دو انیمیشن دیگر " ملاقات رابینسون ها" (۲۰۰۷ میلادی) و "برادر خرس" ( ۲۰۰۳ میلادی) را نیز با کمپانی والت دیزنی ساخته است.

بایرون هاوارد نیز علاوه بر انیمیشن "بولت" دو انیمیشن دیگر خود را با عناوین " لیلو و استیچ " (۲۰۰۲ میلادی) و " مولان" (۱۹۹۸ میلادی) برای کمپانی والت دیزنی کارگردانی کرده است.

فیلمنامه انیمیشن "ژولیده" توسط دن فاگلمن و بر اساس افسانه ای آلمانی نوشته شده است که به دلیل وجوه مشترک بسیار آن با افسانه رودابه و زال شاهنامه فردوسی نشان از اصالت آریایی آن دارد.

این افسانه کهن در سال ۱۸۲۰ میلادی توسط برادران گریم به رشته تحریر درآمده چنانکه بسیاری از افسانه های کهن نیز توسط این دو نویسنده آلمانی مکتوب شده است.

"ژولیده" بیش از سی صداپیشه دارد که تنها سه تن از آنان در نقش های اصلی صحبت می کنند; مندی مور در نقش راپونزل، زاکاری لوی در نقش فلین رایدر و دونامورفی در نقش مادر گاتل. هرسه نفر از هنرپیشگان هالیوود هستند.

● ژولیده نامزد بهترین انیمیشن اسکار ۲۰۱۱ نشد!

از آنجاکه این روزها بازار اخبار مراسم اسکار که در آستانه برگزاری است داغ است تعدادی از وبسایت های فارسی زبان، انیمیشن "ژولیده" را نامزد دریافت جایزه بهترین انیمیشن اسکار معرفی کرده اند.

اما برخلاف تمامی اخباری که از انیمیشن ژولیده در این وبسایت ها مندرج شده آکادمی اسکار این فیلم سینمایی را تنها در یک رشته به عنوان نامزد جایزه اسکار ۲۰۱۱ معرفی کرده است.

این انیمیشن برای ترانه ("Light the See I") نامزد "بهترین آواز اورژینال" برای دریافت جایزه اسکار شد.

علاوه بر این، انیمیشن "ژولیده" نامزد دریافت جایزه در دو بخش "بهترین انیمیشن" و "بهترین آواز اورژینال" برای ترانه مذکور در مراسم گلدن گلوب سال جاری شد.

همچنین برگزارکنندگان سی وهشتمین جایزه سالانه "آنی" برای انتخاب بهترین انیمیشن سینمایی سال فهرست پنج فیلم را به عنوان نامزدهای سال ۲۰۱۰ اعلام کردند که در این میان نام فیلم پرفروش "ژولیده" دیده می شود.

فیلمنامه جذاب و در عین حال کلاسیک "ژولیده" در کنار جلوه های بصری فیلم، آن را دیدنی کرده است.

علاوه بر این، فرم تصویر و صحنه های این انیمیشن به گونه ای است که مخاطبی که امکان مشاهده آن را در سینمای سه بعدی دارد، به دیدن آن به صورت سه بعدی ترغیب می شود.

نویسنده : حدیث جان بزرگی