برزخ و برزخیان

بیانی مختصر از شرح احوال انسان پس از مرگ تا قیامت

آینده مبهم انسان، یکی از دغدغه های بشر است. با این که بسیاری از مردم فاقد قدرت پیش بینی و پیش گویی آینده کوتاه خود هستند، آینده پس از مرگ، هراس انگیزتر می نماید. این ناشناخته ماندن آینده، آدمی را چنان به هراس می افکند که به هر چیزی برای شناخت آن چنگ می زند.

البته هراس انگیزی آینده از جهت تیرگی و تاریکی آن نیست، بلکه از آن جهت هراس انگیز است که اطلاعات و دانش کمی از آن دارد. در حقیقت ابهام آینده است که هراس انگیز می نماید.

انسان ها در طول تاریخ کوشیده اند تا به هر شکلی شده از آینده خود به ویژه آینده پس از مرگ اطلاعاتی به دست آورند. از آن جایی که برخی از انسان ها گاه به عللی پس از مرگ زنده می شوند و به دنیا باز می گردند، به عنوان منبع اطلاعاتی مورد استفاده حتی دانشمندان قرار می گیرند، اما به نظر می رسد که این دسته اخبار و اطلاعات نتوانسته است تصویر روشنی از دنیای دیگر به دست دهد. با این همه علاقه به مطالعه در این زمینه از سوی همه انسان ها وجود دارد و در این میان دانشمندان علوم گوناگون در صف مقدم این تحقیقت و پژوهش ها هستند.

علاقه مندی بشر به دانش و اطلاعات مربوط به زندگی پس از مرگ موجب شده تا اسلام نیز به این مباحث علاقه نشان دهد و گوشه هایی از زندگی پس از مرگ را تبیین کند. البته از نظر اسلام، زندگی اصلی آن چیزی است که انسان پس از حیات مجدد در معاد به دست می آورد و آن چه تا پیش از قیامت برای انسان وجود دارد، نوعی زندگی خاص است که از آن به زندگی برزخی یاد می کند. این زندگی به جهاتی مورد توجه قرار گرفته است؛ زیرا بیانگر حقایقی درباره زندگی اخروی پس از رستاخیز است، هر چند که به عللی نمی تواند تصویر روشنی از آن زندگی ارایه دهد، زیرا چنان که از نام این زندگی روشن می شود، زندگی برزخی است. نویسنده در این مطلب با بررسی و تحلیل آیات قرآنی بر آن است تا تصویری روشن از زندگی برزخ ارایه دهد تا شباهتها و تفاوتهای آن با زندگی دنیوی و اخروی روش شود با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اگر به مناطق کوهستانی رفته و تجربه مه را نیز داشته باشید، می توانید گوشه ای از حقیقت برزخ را به دست آورید. مه که ابرهای سنگین و آب دار در سطح زمین است، هرگاه به حد اشباع برسد، چنان فضا را آکنده می سازد که قدرت دید انسان به کم ترین حد کاهش می یابد. در این حالت همه چیز طوری دیگر دیده می شود.

● زندگی در مه

انسان ها در زندگی برزخی خود این گونه هستند؛ زیرا برزخ حایل میان دو چیز است، به گونه ای که برخی از خصوصیات هر دو چیز را با خود دارد، در حالی که تفاوت های روشنی نیز با آن دو چیز دارد.

زندگی برزخی به گونه ای است که می توان آن را زندگی مه آلود نامید. در این زندگی، بخشی از خصوصیات مادی دنیا به شکل رقیق تر و لطیف تر وجود دارد، و از سویی دیگر، همانند عالم ارواح و مجردات می باشد. نمونه این گونه زندگی را بارها در خواب و رویا تجربه کرده اید.

انسان در هنگام رویا، به عالمی می رود که از آن به عالم مثال یاد می شود. در این عالم، همه چیز عالم دنیا و مادی به شکل دیگر وجود دارد. هر چیزی، شکل و صورت و ابعاد دارد. لذت و عذاب و خوشی و ناخوشی را می توان احساس و درک کرد. با این همه شباهتی تمام به عالم دنیا و مادیات ندارد.

خداوند در آیه ۴۲ سوره زمر بیان می کند که انسان ها در خواب، مرگ را تجربه می کنند؛ زیرا روح آدمی از تن بیرون می رود و در عالم برزخ سیر و حرکت می کند و سپس به درون تن بازگردانده می شود. البته برخی از مردم در هنگام مرگ خوابی، به عوالم برتر چون عالم عقول و مجردات نیز می روند، ولی این سیر در عوالم برتر برای بیش تر مردم شدنی نیست و تنها در عالم برزخ سیر و سفر می کنند.

انسان ها تنها زمانی وارد عالم برزخ می شوند که مرگ، آنان را در برگیرد و جان را به جان آفرین تسلیم نمایند. از این رو خداوند آغاز زندگی برزخی انسان ها را پس از مرگ ایشان می داند. (مومنون، آیات ۹۹ و ۱۰۰)

انسان ها هنگامی که وارد عالم برزخ می شوند تا روز رستاخیز در آن عالم باقی می مانند (همان) و در آن روز است که برانگیخته شده و زندگی دیگری با شکل و صورتی دیگر را آغاز می کنند.

● ویژگی های عالم برزخ

عالم برزخ همانند عالم دنیا، دارای شب و روز است. (غافر، آیات ۴۵ و ۴۶) هم چنین عالم برزخ همانند عالم دنیا، دارای شرایط زیست بشر می باشد و انسان ها در آن جا می خورند و می آشامند و با هم گفت وگو می کنند و گرد هم می آیند. البته از آن جایی که عالم برزخ، دروازه ای به عالم قیامت است، با زندگی زمینی این تفاوت را دارد که انسان ها براساس نوع زندگی خود در زمین، از امکانات آن جا بهره می برند.

به سخن دیگر، در عالم دنیا، بر پایه رحمت رحمانی همه انسان ها بی توجه به اعتقادات و اعمال خود از روزی خداوندی بهره می برند و حتی کافران گاه از وضعیت بهتری برخوردار هستند؛ در حالی که زندگی در عالم برزخ با توجه به اعتقادات و اعمالی است که انسان در دنیا داشته است. به این معنا می توان گفت که عالم برزخ خود همانند عالم قیامت است و هر کسی نتیجه ای از اعتقادات و اعمال خویش را می بیند.

براین اساس، زندگی انسان ها در عالم برزخ با توجه به کفر و ایمان و عمل صالح و طالح، خوب و بد خواهد بود. از این رو برای عالم برزخ همانند عالم آخرت، بهشت و جهنمی برزخی است. بنابراین کسانی که دارای ایمان و عمل صالح در زندگی دنیا بودند، در عالم برزخ، در بهشت برزخی وارد شده و از عطایا و نعمت های بهشت برزخی بهره مند خواهند شد. (آل عمران، آیات ۱۶۹ و ۱۷۱)

برخورداری شهیدان از آسودگی خاطر در پرتو عنایت الهی در عالم برزخ و بهشت برزخی (محمد، آیات ۴ و ۵) از جمله مطالبی است که در آیاتی چند در قرآن مورد تاکید قرار گرفته است.

از آن جایی که عالم برزخ همانند عالم آخرت است، حیات برزخی که پس از مرگ دنیوی اتفاق می افتد (غافر، آیه ۱۱) هر چند که برای انسان هایی که در دنیا زندگی می کنند، غیرقابل احساس و درک است (بقره، آیه ۱۵۴) حیاتی واقعی است و این گونه نیست که این عالم یک خواب طولانی باشد. از این رو در عالم برزخ، مساله پرسش و پاسخ و سؤال و جواب مطرح می شود (ابراهیم، آیه ۲۷) و دو فرشته بر انسان وارد شده و از او درباره پروردگار، دین و پیامبر و امامانش پرسش می کنند. (مجمع البیان، ج ۵ و ۶، ص ۴۸۲) همچنین در عالم برزخ، برای انسان ها رشد و تکامل هم چنان ادامه خواهد یافت و شخص آثار صالح و طالح خویش در دوره زندگی در عالم برزخ را می بیند. خداوند در آیات ۴ و ۵ سوره محمد از اصلاح و رشد معنوی و قلبی شهیدان در عالم برزخ سخن به میان می آورد که این معنا خود بیانگر آن است که عالم برزخ نمی تواند عالمی همانند عالم خواب و رویا باشد.

به سخن دیگر، این که شهیدان، در عالم برزخ، پس از شهادت از هدایت های خاص الهی برخوردار می شوند و قلب و «بال» ایشان (مجمع البیان، ج ۹ و ۱۰، ص ۱۴۵) اصلاح می شود، لازمه این اصلاح این است که در عالم برزخ شهیدان به رشد و تکامل معنوی خود ادامه می دهند. (المیزان، ج ۱۸، ص ۲۲۶)

هم چنین دیگر انسان ها در عالم برزخ باتوجه به اعتقادات و اعمال خویش به ویژه آن هایی را که به عنوان سنت خوب و بد یا باقیات صالح و طالح به جا گذاشته اند، بهره مند می شوند و آثار و پیامدهای آن در عالم برزخ موجب افزایش رشد کمالی و یا هبوط و سقوط بیش تر آنان می شود.

به هر حال، از ویژگی های عالم برزخ، رشد و تکامل بشر است که همانند دنیا ادامه می یابد. با این تفاوت که در عالم برزخ نوعی حسابرسی ابتدایی انجام می شود و اشخاص باتوجه به ایمان و کفر و عمل نیک و بد خود، از امکانات بهشتی و یا دوزخی عالم برزخ بهره مند خواهند شد.

● عذابهای برزخی

خداوند در آیاتی از قرآن از جمله در آیه ۹۳ سوره انعام از عذاب برزخی ظالمان و ستمکاران در عالم برزخ سخن به میان می آورد (روح المعانی، ج ۵، جزء ۷، ص ۳۲۵) و در آیات ۹۲ و ۹۳ سوره واقعه عذاب هایی را که برای کافران و اصحاب شمال در نظر گرفته، برمی شمارد. از جمله عذاب های دوزخ برزخی می توان به آب داغ (واقعه، آیات ۹۲ و ۹۳ و نیز تفسیر نورالثقلین، ج ۵، ص ۲۳۰) و آتش برزخی نحل، آیات ۲۵ و ۲۶ و غافر، آیات ۴۵ و ۴۶) اشاره کرد.

این عذاب های دوزخ برزخی، بسیار اهانت آمیز و خفت بار (انعام، آیه ۹۳) و بد و ناخوشایند (غافر، آیات ۴۵ و ۴۶) است. البته برای برخی تا روز قیامت ادامه می یابد و برای برخی زمان مند خواهد بود. خداوند در آیات پیش گفته می فرماید که عرضه عذاب به صورت همیشگی در بامدادان و شامگاهان برای فرعون و فرعونیان رقم خورده است.

علت این عذاب های اخروی، اموری چون استکبار و ظلم (انعام، آیه ۹۳)، افترا به خدا (همان)، پیروی از رهبران (نوح، آیات ۲۱ و ۲۵)، تکذیب (واقعه، آیات ۹۲ و ۹۳)، گمراهی (همان و نیز المیزان، ج ۱۴، ص ۲۲۶ و البرهان، چ ۳، ص ۷۸۶)، عصیان و لغزش و گناه (نوح، آیات ۲۱ و ۲۵) و غفلت از یاد خدا

(طه، آیه ۱۲۴) می باشد.

خداوند درباره کافران گزارش می کند که آنها در قیامت وقتی به حقیقت قیامت آگاه می شوند، زندگی خود را در دنیا و عالم برزخ کوتاه می پندارند.

(احقاف، آیات ۳۴ و ۳۵)

به هر حال، زندگی در عالم برزخ همانند زندگی در عالم دنیا نسبت به عالم قیامت که زندگی جاودانه است، بسیار کوتاه است. هم چنین زندگی در عالم برزخ، همانند زندگی دنیوی، در نهایت پایانی دارد که از آن به مرگ یاد می شود. از این رو کافران با دو مرگ و دو زندگی مواجه می شوند. البته از کاربرد واژه احیاء و اماته این معنا به دست می آید که کافران در اعتراف خود به زندگی ابتدایی توجهی ندارند؛ از این رو از زنده کردن و میراندن سخن به میان می آورند که عبارت است از اماته و میراندنی که پای آدمی را به عالم برزخ باز می کند و سپس احیا و زنده کردنی که در عالم برزخ اتفاق می افتد و سپس میراندنی که دروازه به سوی آخرت است و در نهایت احیا و زنده کردنی که در قیامت اتفاق می افتد. این همان چهار میراندن و زنده کردنی است که کافران به آن اشاره می کنند. (بقره، آیه ۲۸ و المیزان،ج۱، ص ۱۰۹ و ۱۱۰ و نیز همان ج۱۷، ص ۳۱۳)

برخی بر این باورند که آیات ۳۰ و ۳۳ سوره مریم نیز از زندگی حضرت عیسی(ع) در عالم برزخ سخن می گوید که در امنیت و سلامت در آن عالم می باشد.

از دیگر ویژگی هایی که برای عالم برزخ می توان برشمرد، مسئله گفت وگوهایی است که میان برزخیان صورت می گیرد. در این گفت وگوها می توان این معنا را به دست آورد که ایشان به نوعی آگاهی شهودی دست می یابند. از این رو گفته اند که عالم برزخ همانند عالم قیامت، عالم شهود و دانش حضوری است و آن چه انسان در آن عالم درک می کند، از قبیل علوم حصولی و آگاهی اکتسابی نیست. البته این گونه نیست که کسانی که در عالم برزخ وارد می شوند نسبت به همه چیز علم و آگاهی شهودی تمام و کمال یابند. به عنوان نمونه با این که کافران، فرشتگان را می بینند و با آنها گفت وگو می کنند (فرقان، آیه ۲۲) ولی ایشان نسبت به مدت ماندن خود در عالم برزخ آگاهی و دانشی ندارند (طه، آیه ۱۰۲ تا ۱۰۴ و نیز روم، آیات ۵۵ و ۵۶)

چنان که گفته شد، عالم برزخ نیز همانند عالم دنیا، عالم کوتاهی است و در نهایت، زندگی در آن پایان می یابد و انسان در عالم برزخ دوباره مرگ را تجربه کرده و میرانده شده و دوباره در رستاخیز احیا و زنده می شود. (غافر، آیه ۱۱و نیز مجمع البیان، ج۷ و ۸، ص ۸۱۴ و تفسیر الصافی، ج۶، ص ۲۹۵ و المیزان، ج۱۷، ص ۳۱۳)

از دیگر ویژگی های عالم دوزخ این است که امکان بازگشت انسان به دنیا در آن وجود دارد. از این جاست که مسئله رجعت معنا می یابد. در آیات قرآنی بارها این معنا بیان شده است که کسانی که مرده بودند، از عالم برزخ به عالم دنیا بازگردانیده شدند. از جمله می توان به امت حزقیل اشاره کرد که پس از مرگ دسته جمعی به سبب ترک جهاد به طاعون و بیماری که خداوند بر ایشان حاکم می کند، دوباره زنده می شوند یا داستان زنده شدن مرغان حضرت ابراهیم(ع) یا زنده شدن عزیر و الاغش و یا زنده شدن افراد دیگر که در قرآن گزارش شده است.

بنابراین، عالم برزخ برخلاف عالم قیامت، از این ظرفیت برخوردار است که شخصی که به آن عالم وارد شده به عالم دنیا بازگردد. همین احتمال و امکان بازگشت و رجعت از عالم برزخ به دنیا مشرکان را وسوسه نموده تا از خداوند بخواهند به ایشان امکان رجعت داده شود تا به دنیا بازگشته و کارهای نیک کرده و ایمان واقعی را بروز دهند. (مومنون، آیات ۹۲ تا ۱۰۰)

● آرامش مؤمنان در برزخ

عالم برزخ به همان اندازه که برای کافران و منافقان و مشرکان سخت است، برای مؤمنان و نفوس مطمئن، عالم آسایش و آرامش و رفاه است. مؤمنان در عالم برزخ با آرامش کامل به پرسش های فرشتگان پاسخ می دهند (ابراهیم، آیه ۲۷) و از امکانات بهشت برزخی بهره مند می شوند (فجر، آیات ۲۷ و ۳۰ و مجمع البیان، ج۹ و ۱۰، ص ۷۴۲) و از آسایش و آرامش و راحتی سود می برند. (واقعه، آیه ۸۹)

پایان عالم برزخی با برپایی قیامت آغاز می شود. (مومنون، آیه ۱۰۰ و نیز روم، آیات ۵۵ و ۵۶) به این معنا که انسان ها در عالم برزخ می مانند تا زمانی که جهان دنیا فرو پاشد و پس از آن قیامت برپا گردد. در آن هنگام عالم برزخ از هم می پاشد و نظام دیگری جایگزین نظام دنیا و نظام برزخ می شود.

به سخن دیگر، نظام دوگانه دنیا و برزخ، تا زمانی است که قیامت برپا نشده است. هنگامی که نظام آخرت برپا می شود دیگر نظام دوگانه کنونی یعنی دنیا و برزخ نخواهد بود، بلکه تنها نظام قیامتی است که همه هستی را در برمی گیرد.

به هر حال، جهان برزخ، جهانی است که برخی از خصوصیات دنیا و آخرت را در خود جمع کرده است. با این همه عالم برزخ، بخشی از جهان پیش از قیامت است و پس از قیامت، دیگر عالمی به نام عالم برزخ وجود نخواهد داشت . از این رو برخی گفته اند که عالم برزخ بخشی از عالم دنیاو یا همان نشئه اولی است و با فروپاشی این نظام مادی دنیا و برپایی نشئه آخرت و جهان رستاخیز، دیگر چیزی به عنوان عالم برزخ نخواهد بود. بنابراین، عالم برزخ همانند عالم دنیا، بخشی از نشئه نخست است و تکراری نخواهد داشت.

علی جواهردهی