گفتاری کوتاه درباره ادبیات جنگ

بشر از روزی که پا در این کره خاکی گذاشته همواره با اتفاقات و چالش های مختلفی رو به رو بوده که فرآیند این حوادث را در اشکال گوناگونی چون حکایت, شعر, نمایش و بیان کرده است در این بین نوعی ادبیات شکل گرفته که از آن می توان در شکل کلی به عنوان ادبیات جنگ یاد کرد

بشر از روزی که پا در این کره خاکی گذاشته همواره با اتفاقات و چالش های مختلفی رو به رو بوده که فرآیند این حوادث را در اشکال گوناگونی چون حکایت، شعر، نمایش و... بیان کرده است. در این بین نوعی ادبیات شکل گرفته که از آن می توان در شکل کلی به عنوان ادبیات جنگ یاد کرد. پس بر همین مبنا، ادبیات جنگ یکی از قدیمی ترین نوع ادبیات است که از خلقت انسان همراه وی بوده و یکی از گسترده ترین گونه های ادبی است.

آن روزی که انسانهای اولیه در غارها سکنی گزیدند و از طریق شکار حیوانات با ابتدایی ترین ابزار ساخته شده از سنگ و چوب به ادامه حیات پرداختند، ادبیات جنگ هم زاده شد،زیرا از آثار باقی مانده بر دیواره غارها چنین بر می آید انسان اولیه هر آنچه را در پیرامونش اتفاق افتاده با آب و تاب برای اطرافیانش شرح می داده است. در این رهگذر اولین رگه های داستان گویی انسان شکل گرفته است. در واقع شرح شجاعت های انسان در هنگام شجاعت نیز رقابت گاه کشنده او با هم نوعش به خاطر تصاحب شکار ویا قلمرو شکار کردن، منجر به پدیدار شدن ادبیات شفاهی، البته با محتوایی جنگ و نبرد شده است.

همین انسان وقتی به دامداری رو می آورد، برای آن که رقبا را از میدان به در کند، متوسل به شرح قهرمانی های گذشتگان خود می شود و زمانی که او در کنار رودخانه ها سکنی می گزیند و اولین رگه های تمدن با روی آوردن انسان به کشاورزی و به دنبالش نوعی شهرنشینی اولیه رخ می دهد، انسان به شکل تقریباً تکامل یافته ای از قهرمانی های خود، گذشتگان و نیاکانش با شرح، تفصیل و گاه مبالغه و غلو یاد می کند که در این جا امر حماسه و حماسه سرایی پیش می آید. این هم خود از قدیمی ترین انواع ادبیات جنگ است. باید در ادامه به این مطلب اذعان داشت، سرایش حماسه ها از قدیمی ترین گونه های ادبیات جنگ است. در این میان «اودیسه» و «ایلیاد» شاهکار شفاهی «هومر»، شاعر یونانی از قدیمی ترین آثار حماسی است که سینه به سینه نقل شده و پس از پیدایش خط به شکل مکتوب در آمده.

یا «مهابهارات» حماسه بزرگ مردمان هندوستان که به زبان سانسکریت و در ۱۹ کتاب سروده شده، خود گویای جنگاوری مردمانی است که طی قرون متمادی در این سرزمین زیسته اند. «شاهنامه فردوسی» نیز خود گویای این نکته است که هر مردمی برای پایدار ماندن و این که هویت خودشان را در برابر حملات مختلف بیگانگان حفظ کنند، مجبور بوده اند از طریق سرایش حماسه ها که خود نمونه بارز ادبیات جنگ است، در برابر سیل خروشان حملات دشمنان پایداری کنند. از این روست که ، خالقان ادبیات جنگ، با خلق قهرمانانی چون «رستم» به مردمان کشور خود هماره گوشزد می کنند که از کدام ملت هستند و پدران و نیاکانشان چه بوده اند.

البته این نوع ادبیات، گاه از حالت سرایش شعر بیرون رفته و به اشکال گوناگونی چون هنرهای تجسمی تبلور یافته است که از آن میان می توان به «نمایش های عروسکی مردمان ژاپن» اشاره کرد که در یک نمایش تقریباً شبیه خیمه شب بازی، تعدادی عروسک به جنگ می پردازند و با خواندن اشعار و سرودهای حماسی، شجاعت و جنگاوری مردم سرزمین آفتاب را باز گو می کنند. یا «نمایش اژدها» که اغلب به شکل رقصی و حرکات خاص، همراه با صدای طبل و سنج دشمن ستیزی مردم چین را بیان می کند.

بسیاری بر این باورند ادبیات جنگ، یعنی خلق شعر، داستان، رمان و نمایشنامه هایی که در آنها تم جنگ از اولویت برخوردار بوده و به اصطلاح ژانر دفاع ، گونه بارز ادبیات جنگ است و مدعای این گروه با ذکر آثاری از اشعار و رمانهای مطرح جهان همراه می شود. البته شاید تا حدودی اعتقاد این گروه درست باشد. چون آنچه اینان بدان اشاره می کنند، ادبیات است که به شکل مکتوب درآمده و به خاطر چاپ و تکثیر ماندگار مانده است. اما نباید به راحتی از کنار ادبیات شفاهی و فولکلوریک گذشت که به خاطر سینه به سینه نقل شدن و پراکندگی هنوز نتوانسته اند شکل و انسجام کامل را به دست بیاورند.

با این حال آنچه در دنیای مدرن کنونی از ادبیات جنگ باقی مانده و محل استناد است، رمانهای بی نظیری است که در این حوزه باقی مانده که برخی از آنها جزء شاهکارهای جهانی به حساب می آیند. در این میان رمان «دن کیشوت» اثر «سروانتس» سرآغاز نگارش رمان، به خصوص رمانهای جنگی است. زیرا در این اثر به ظاهر طنز که همراه با انتقاد شدید است، رفتارهای «دن» با نوکرش «سانچو پاترا» چون جنگ با شمشیرهای چوبی و یا گفت و گوهای جالب توجه آنها خود به خود آثار ضد جنگ را در ذهن تداعی می کند. ولی با این حال آنچه در میان آثار ادبیات جنگ حائز اهمیت است، رمان دو هزار صفحه ای «جنگ و صلح» اثر لئو تولستوی روسی می باشد، رمانی که پنج سال نگارش آن به طول کشید وهفت مرتبه بازنویسی شد و با وجود داشتن شخصیت های بسیار در دل رمان، به خوبی توانسته است جنگ میان روسیه و فرانسه را شرح بدهد.

جنگی که در سال ۱۸۱۲ میلادی اتفاق افتاد و این نویسنده نامدار روس مقاومت مردم مسکو را در برابر حملات فرانسویها به زیبایی ترسیم کرده است. نکته جالب توجه آن که اغلب داستان ها و رمانهای جنگی به نگارش درآمده حول محور جنگ جهانی اول و دوم می باشد، آثاری که گاه به شکل خاطرات جنگ است، چون کتاب «توطئه ها و جنگ» اثر «ادموند چارلز بلندن»، گاه به شکل روایت است، چون «پل رودخانه کوای» اثر «بل پیر» گاه به شکل نمادین به مسئله جنگ می پردازد. چون «حرکت گروهی» اثر «هنری گرین» گاهی هم حوادث جنگ همراه با اتفاقات عاشقانه است، چون «پایان یک پیوند» اثر «گراهام گرین»، جالب آن که گاهی این آثار به شکل تخیلی درآمده که به نوعی بازگو کننده حوادث بعد از جهانی دوم می باشد، مثل «ریدلی واکر» اثر «راسل هوبان که درمورد جنگ اتمی در جهان است.

و نیز گاهی هم در میان هزاران رمان مربوط به جنگ جهانی اول و دوم چند نمونه جزء شاهکارها به حساب می آیند، مثل «برهنه ها و مرده ها» اثر «نورمن میلر». اما چند نکته در این میان و با مرور رمانهای جنگی حائز اهمیت است. مثلاً اینکه اغلب این رمانها در باب جنگ های بزرگ، چون جنگ جهانی اول و دوم ونیز جنگ آمریکا با ویتنام و یا جنگ عراق سخن می گویند، غافل از این که در جنگ های کوتاه مدت هم حوادث بی نظیری برای خلق رمانها وجود دارد.

دیگر آن که اغلب نگارندگان این رمانها خود در جنگ به شکل رزمنده و یا خبرنگار حضور داشته اند، مثل «ارنست همینگوی» و «جرج اورول». همچنین بسیار دیده می شود نگارش رمانهای جنگی بهانه ای می شود تا مرزها شکسته شود و نویسنده ای در باب مردم کشوری دیگر بنویسد، همانند رمان «ماه پنهان» اثر «جان اشتاین بک» که در آن شرح مقاومت مردم نروژ در برابر اشغالگران آلمان نازی به تصویر کشیده می شود و نهایتاً این که در رمانهای مربوط به جنگ جهانی اول و دوم، داستانها حالت روایت کلاسیک دارند و در آنها شرح اتفاق، آن هم اغلب به شکل قهرمانی و ضد قهرمان مدنظر است، اما در رمانهای مربوط به جنگ آمریکا و ویتنام ونیز جنگ عراق و آمریکا بیشتر کشف شخصیت و رفتارهای فردی قهرمانان که بیشتر همراه با سیاه نمایی است، مدنظر است مثل رمان، زندگی، جنگ و دیگر هیچ» اثر «اوریانا فالاجی» که در آن به تحلیل اتفاقات و شخصیت های داستان در طول جنگ ویتنام اشاره می شود و یا رمان «سفر به انتهای شب» اثر «لویی فردینان سلین» که به خاطر ارائه تصاویر تکان دهنده از جنگ و نیز در هم آمیخته شدن رفتارهای قهرمانان و ضد قهرمانان از آن به عنوان سیاه ترین کتاب نوشته شده در باره جنگ یاد می کنند.

به هر حال آنچه در این نوشتار عنوان شد، اشاراتی کوتاه و گذرا درباره ادبیات جنگ بود، ادبیاتی که بی تردید تا زمان حیات انسان با او همراه خواهد بود. درنوشتار آتی، درباره وجوه تفاوت ادبیات دفاع مقدس و ادبیات جنگ دیگر ملل سخن می گوییم.

اکبر خورد چشم