اینترنت و انتخابات هم فرصت هم تهدید

گسترش شبکه های اطلا ع رسانی و تاثیر آن بر انتخابات

با توجه به نزدیک شدن به دهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران، موضوع ارتباط رسانه‌های نوین بخصوص اینترنت با انتخابات از ابعاد مختلف مورد توجه قرار گرفته است؛ چراکه نقش رسانه‌ها و میکروتکنولوژی‌های ارتباطی نوین در سیاست و انتخابات اعم از برگزاری انتخابات، ایجاد فضای گفتگو و تجزیه و تحلیل افکار و برنامه‌ها، تبلیغات انتخاباتی، مشارکت و پویایی سیاسی و... افزایش یافته است؛ چنان‌که این مهم از سوی مجریان و ناظران انتخابات مورد تاکید قرار گرفته است و از سوی دیگر، نیروهای سیاسی از اینترنت در ارائه افکار و اهداف خود و... بیش از گذشته برای پیشبرد سیاست‌های خود استفاده می‌کنند. در واقع می‌توان گفت در عصر کنونی، رسانه‌های نوین در همه جوامع از جمله در ایران، نقش‌های متفاوتی همچون جامعه‌شناختی، انگیزشی، نشاط سیاسی، اقتصادی و تسهیل‌بخشی ایفا می‌کنند.

در موج چهارم اطلاعات یا عصر مجازی‌سازی، همه چیز متکی به اطلاعات و سلطه بر منابع ارتباطاتی است. امروزه در سایه گسترش شبکه‌های جهانی، بخصوص اینترنت و نیز دیگر فناوری‌ها همچون پست الکترونیکی، پیامک و دیگر میکروتکنولوژی‌ها و ماهواره‌ها، فرهنگ‌ها و سیاست‌ها دستخوش تحول ساختاری شده‌اند؛ به طوری که این ساختار نظام جدید در کارایی نظام سیاسی و درک و تعامل صحیح دولت با بخش خصوصی، تاثیر آشکاری دارد. با توجه به چنین شرایطی، عرصه انتخابات به عنوان یکی از مهم‌ترین عرصه‌های سیاست و تصمیم‌گیری و نماد حضور مردم در عرصه عمومی، تحت تاثیر فناوری‌های جدید قرار گرفته است.

در واقع، رسانه‌ها در عصر تنوع فرهنگی، نه‌تنها تولیدکننده سیاست هستند؛ بلکه شاخص‌های ضدسیاست را سازماندهی می‌کنند. در مجموع، امروزه عرصه‌ها و حوزه‌های مختلف سیاست تحت تاثیر اقتدار و قدرت اینترنت قرار گرفته‌اند؛ چنان‌که اینترنت بر نوع انتخاب و تصمیم‌گیری مردم، نوع انتظارات و مطلوبیت‌های جامعه، افزایش درخواست‌های مردم از دولت ونخبگان سیاسی، سیاستگذاری، تعاملات دولت و مردم، افزایش نقش سرمایه در رقابت‌های سیاسی و... به گونه‌های مختلف تاثیرگذار بوده است.

یکی از بایسته‌های اصلی ارتباط بین اینترنت و انتخابات، تعریف و شاخص‌بندی از مفاهیم اصلی، یعنی اینترنت و انتخابات و مفاهیم نزدیک به این متغیرها همچون مشارکت سیاسی، دولت الکترونیک و امثالهم است؛ چراکه این متغیرها، تعریف ثابت و یکسانی ندارند و هرگونه تعریف از آنها نتایج و پیامدهای خاصی به دنبال خواهد داشت.

● رابطه اینترنت و سیاست

بر اثر گسترش استفاده از اینترنت، تغییرات مفهومی ایجاد شده است. این تغییرات بر ۲ پیش‌فرض استوار شده‌اند؛ نخست این که نهادها، بازیگران و کردارهای سیاسی کنونی در دموکراسی‌های لیبرال پیشرفته، آسیب‌پذیر و شکننده هستند و دوم این که رشد سریع تغییرات در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بویژه در عصر اطلاعات و فناوری‌های نوین، فرصتی برای بازسازی و بازاندیشی در نظریه دموکراسی ایجاد می‌کنند. بخشی از ارتباط سیاست و اینترنت را می‌توان این گونه بیان کرد:

۱)اینترنت و مشروعیت: اینترنت یک وسیله ارتباطی آزاد است و از محدودیت‌های رسانه‌های همگانی تبعیت نمی‌کند. افراد و شهروندان، آزاد و مستقل از دولت‌ها می‌توانند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و از آخرین اطلاعات سیاسی داخلی و خارجی خبردار شوند. از طرف دیگر، می‌توانیم بگوییم اینترنت یکی از ابزارهای اساسی دموکراسی یعنی اطلاعات است؛ چنان‌که در اینترنت انباشت و توده اطلاعات به مردم ارائه می‌شود و مردم در معرض آخرین اطلاعات و داده‌ها قرار می‌گیرند.

۲) دموکراسی الکترونیکی: اینترنت وسیله‌ای خیره‌کننده و جدید برای کسانی است که سرشار از جوانی استعداد و انرژی هستند و می‌توان آن را راهکاری برای حل مسائل قلمداد کرد. دموکراسی الکترونیکی باید این باشد که همکاری مشترک و کمک به خود را در بین شهروندان افزایش دهد تا بر مشکلات شهری غلبه یابند و برنامه کاربردی توسعه به اجرا درآید و اتکا به نفس جانشین اتکا به دولت شود. چنین سیستمی به مردم امکان می‌دهد تا به خودشان کمک کنند و زمینه‌های ایجاد همکاری و کمک از طریق اینترنت برای حل مشکلات به وجود آید.

۳) اینترنت و زندگی دموکراتیک: با استفاده از اینترنت، ارتباط میان دولت با جامعه مدنی متحول و دسترسی به اطلاعات بسیار گسترده می‌شود. این امر تا حدی کمک به دموکراتیزه شدن جامعه و ضرورت پاسخگویی دولت‌ها را بیشتر می‌کند. دولت‌ها تلاش می‌کنند کارآفرینانی را که در سازمان‌های کوچک پا گرفته‌اند، از طریق قوانین مالکیت معنوی حمایت و سعی کنند به تلاش‌های فکری و ذهنی‌شان پاداش مناسبی بدهند؛ در حوزه سازمان‌ها، ما با تحول بسیار عظیم‌تری روبه‌رو هستیم. همچنین در زمینه روابط بین‌الملل هم، دنیا از حالت دوقطبی بیرون آمده است و کشورهای متعدد قدرت تاثیرگذاری پیدا کرده‌اند و نقش‌های فعالی بازی می‌کنند.

۴) اینترنت و دموکراسی رایزنانه: در الگوهای متاخر دموکراسی، برخی نظریه‌پردازان از دموکراسی رایزنانه صحبت کرده‌اند. پیش‌فرض این الگو، این است که ما پیش از هرگونه تصمیم‌گیری بتوانیم اندیشه‌های خودمان را بیان کنیم و در عین حال این امکان را نیز به دیگران بدهیم که اندیشه‌های خود را عرضه کنند. اینترنت، امکان بحث‌های برابر درباره مسائل عمومی را امکان‌پذیر می‌کند و شهروندان با گفتگوی اینترنتی امکان رایزنی، مباحثه، شنیده شدن و شنیدن را در اختیار ما قرار می‌دهند.

۵) اینترنت به منزله مهم‌ترین ابزار دیپلماسی عمومی: اینترنت در برقراری ارتباط بین گروه‌های مردم با یکدیگر بسیار موثر است و این کار را به بهترین شکل ممکن انجام می‌دهد.

در سایه اینترنت، انسان‌ها سرانجام درمی‌یابند که معیاری جهانی چه فایده و قدرتی دارد و هرگز این یافته را فراموش نخواهیم کرد. این دریافت، تولد نوعی شعور و آگاهی جهانی است و نه به معنای شعور جمعی، بلکه به معنای آگاهی و شعور درباره جمع.

● کارکردهای فناوری اطلاعات (با تاکید بر اینترنت) در انتخابات

در عصر کنونی، فناوری‌های جدید ارتباطی مانند اینترنت می‌توانند نقش اساسی و تعیین‌کننده‌ای در مسائل اجتماعی بخصوص عرصه سیاسی داشته باشند که در عرصه سیاسی، مقوله نقش اینترنت بر انتخابات از جمله مسائل بسیار مهم و مورد توجه دولت‌ها، احزاب، گروه‌های فشار و ذی‌نفوذ، انجمن‌ها و گروه‌های غیردولتی و مردم است. اینترنت ممکن است به آگاه‌سازی، سازماندهی، بسیج و درگیرسازی افراد و گروه‌های به حاشیه رانده، جوان‌ترها و اقلیت‌های سیاسی منجر شود. در مجموع می‌توان کارکردهای انتخاباتی فناوری اطلاعات با تاکید بر اینترنت را به صورت ذیل مطرح کرد.

الف) کارکردهای غیرسیستمی (عمومی)

اینترنت نقش مهمی در گستره حوزه عمومی، آگاهی از بینش‌ها و افکار جدید، دسترسی به اطلاعات، ایجاد پیوند بین مسائل داخلی و خارجی و... دارد. این رویکرد صرفا به مقوله انتخابات ارتباط ندارد؛ ولی ظرفیت تاثیرگذاری بر امر انتخابات را دارد. در این چارچوب می‌توان به کارکردهای مختلفی اشاره کرد:

۱) فکری و بینشی: در عصر کنونی نمی‌توان این واقعیت را نادیده گرفت که بخشی از افق معنایی جوامع بشری و به طور کلی نگرش انسان‌ها به زندگی و هستی براساس نوع گفتمان غالب در اینترنت شکل می‌گیرد. این مساله از آن نظر اهمیت دارد که افراد براساس آن نگرش‌ها و بینش‌ها در مسائل سیاسی به اظهارنظر، تحرک‌پذیری، مشارکت سیاسی و... می‌پردازند، بنابراین نظام‌های سیاسی و احزاب باید به این امر توجه خاصی کنند. بدیهی است بخش اساسی از این نوع کارکردها بر اثر فعالیت‌های فرهنگی و فکری صاحبان اطلاعات و قدرت در بلندمدت شکل می‌گیرد.

۲)آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی (کارکرد اجتماعی): اطلاع‌رسانی به خودی خود مردم را به امر انتخابات حساس می‌کند و می‌تواند نشاط و شور سیاسی در جامعه ایجاد کند. این نوع کارکرد، هم در بلندمدت و هم در کوتاه‌مدت کاربرد دارد و در برخی مواقع، اطلاع‌رسانی و آگاهی دادن بتدریج بینش و تفکر افراد را شکل می‌دهد که بسته به این‌که امر سیاسی اعم از سیاستگذاری‌ها و شخصیت‌ها، رویکرد مثبت یا منفی داشته باشند، شکل‌گیری این نوع نگرش در بلندمدت در انتخابات متفاوت خواهد بود؛ چراکه با شکل‌گیری نگرش مثبت به امر سیاسی، مشارکت در انتخابات افزایش خواهد یافت. بالطبع هرگونه سیاه‌نمایی از جامعه و نظام سیاسی و ایجاد یاس و ناامیدی در جامعه از طریق بزرگ‌ترین سامانه بشری می‌تواند بر انتخابات نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشد.

۳) نظرسنجی: در زمینه نظرسنجی می‌توان هم به نوع جهتگیری‌ها و انتظارات مردم و هم به دیدگاه‌ها و کارکردها و مقبولیت احزاب و نخبگان سیاسی اشاره کرد. در واقع، مراکز افکارسنجی و سایت‌ها با بهره‌گیری از این ابزارها در تمام مسائل سیاسی از جمله انتخابات تاثیرگذار هستند. در واقع، اینترنت مکان و مامنی برای پیوند دیدگاه‌ها، آرای و مطلوبیت‌ها و... است.

۴) تسهیل ورود مردم به عرصه تصمیم‌گیری و سیاستگذاری: مردم با دسترسی آسان به اطلاعات، پیوند با حکومت و مراکز تصمیم‌گیری و ورود به عرصه عمومی و ارائه دیدگاه‌های خود، در واقع در سیاستگذاری و تدوین قوانین نقش‌آفرینی می‌کنند و باید گفت مردم بیش از گذشته در مسائل مختلف سیاسی مشارکت دارند که این مساله در انتخابات به گونه‌های مختلفی از جمله آگاهی مردم از قوانین مطلوب، نخبگان کارآمدتر و لزوم واگذاری امور به متخصصان به‌رغم سطحی شدن سیاست تاثیرگذار است.

در عصر کنونی لازمه پیروزی در انتخابات و نقش‌آفرینی در آن آگاهی از عناصر است که یکی از این عناصر قدرتمند اینترنت است

۵) ایجاد چالش‌هایی برای انتخاب: فناوری اطلاعات با ارائه فضای مناسب برای مشارکت همگان و افزایش آگاهی مردم از شخصیت‌ها و نامزدهای انتخاباتی، قدرت جهت‌دهی به دیدگاه‌های مختلف و... تا حدودی انتخاب نامزد مطلوب را با مشکل مواجه می‌کند، بخصوص وقتی اهداف و برنامه‌های احزاب و نامزدها تا حدودی به یکدیگر نزدیک باشد، چنانکه در دوره کنونی بسیاری از خط‌مشی‌ها و جهت‌گیری‌های نیروهای سیاسی همسانی زیادی پیدا کرده‌اند که این مساله تا حدودی به انفعال سیاسی منجر شده است.

۶) افزایش قدرت تبلیغات انتخاباتی با ایجاد سایت‌های انتخاباتی در اینترنت: اینترنت با توجه به فضا و امکانات بی‌نظیر و گسترده‌ای که در اختیار انجمن‌ها و گروه‌های سیاسی، گروه‌های خبری و... می‌گذارد، بر کیفیت و کمیت مشارکت مردم تاثیرگذار خواهد بود؛ چنان‌که در چند انتخابات گذشته در ایران، سایت‌های مختلف انتخاباتی به همت نهادهای برگزارکننده انتخابات، انجمن‌های دولتی و غیردولتی و... تاسیس شد، گرچه این سایت‌ها نزدیک به برگزاری انتخابات شکل گرفتند و به لحاظ نوع اطلاع‌رسانی، سهولت دسترسی به اطلاعات و داده‌ها، بخصوص اطلاع‌رسانی سریع... با مشکلاتی مواجه بودند.

ب) احزاب و نیروهای سیاسی و اینترنت

نیروهای سیاسی و احزاب با بهره‌گیری از آخرین و کارآمدترین فناوری‌های نوین ارتباطاتی برای کسب و حفظ قدرت می‌کوشند. در زمینه بهره‌گیری احزاب از اینترنت در انتخابات می‌توان به مقولات مختلفی اشاره کرد که برخی از این کارکردها همانند جهت‌دهی به افکار عمومی، افزایش مشروعیت و اقتدار اجتماعی، شخصیت‌سازی، دریافت انتظارات و مطالبات مردم و هدایت کردن این خواسته‌ها، درک از تحولات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه و تبدیل هدف و آرمان خود به خواسته جامعه، در بلندمدت شکل می‌گیرد و بر برخی دیگر همانند نقد شخصیت‌های مخالف و منتقد، بسیج و تهییج مردم برای مشارکت کردن یا نکردن در انتخابات و برجسته‌سازی چالش‌ها یا عملکردها در کوتاه‌مدت تاکید می‌شود.

بدیهی است برخی از این کارکردها در هر شرایط زمانی، اعم از بلندمدت و کوتاه‌مدت، مورد توجه احزاب هستند. با توجه به این کارکردهای مهم و تاثیرگذار است که نیروهای سیاسی در چند دهه اخیر اقدام به راه‌اندازی سایت‌ها، وبلاگ‌ها و... کرده و هزینه‌های هنگفتی در زمینه افزایش قدرت اطلاعاتی متحمل شده و از متخصصان این امور برای افزایش قدرت اطلاعاتی بهره گرفته‌اند؛ چراکه به گفته متخصصان، قدرت در عصر جهانی شدن بر بال رسانه‌ها استوار شده است. احزاب سیاسی با راه‌اندازی سایت، هم به افزایش قدرت حزبی خود در جهت کسب قدرت و معرفی آرا و اندیشه‌های خود کمک می‌کنند و هم با توجه به این نوع کارکردها، به نهادینگی دموکراسی، مشارکت و رقابت سیاسی و تنوع آرا و اندیشه‌ها یاری می‌رسانند.

البته نباید رویکرد کاملا خوشبینانه‌ای به افزایش قدرت اینترنت نسبت به افزایش مشارکت دموکراسی و حضور مردم در حوزه عمومی و تصمیم‌گیری‌ها داشت؛ چراکه از یک سو مراکز قدرت با توجه به سلطه بر فناوری‌های جدید از جمله اینترنت به جهت‌دهی افکار عمومی و حتی تغییر سلایق مطلوب مردم می‌پردازند و از سوی دیگر در رویکردی نهادی، کارآمدترین و پیچیده‌ترین ابزار نوین ارتباطاتی در اختیار دولت‌ها و نخبگان سیاسی هستند که بالقوه توانایی کنترل آرا و ایجاد انفعال سیاسی در جامعه را دارند.

در زمینه افزایش نقش‌آفرینی اینترنت در انتخابات باید به آمادگی بسترهای این مهم توجه داشت، چنانکه مشارکت الکترونیکی نیازمند پیش‌نیازهایی همانند اعتمادسازی، زیرساخت‌های حقوقی، زیرساخت‌های تکنولوژیکی، آموزش و فرهنگ‌سازی، شفافیت و پاسخگویی، امنیت شبکه و اطلاعات، تشخیص هویت و رعایت حریم شخصی افراد و... است.به عبارت دیگر می‌توان گفت تنها عناصر اقتصادی و تکنولوژیکی، باعث الکترونیکی شدن انتخابات نخواهند شد؛ چراکه عوامل فرهنگی، سیاسی، جامعه‌شناختی و... نقش محوری در این زمینه ایفا می‌کنند.

همچنین در یک رویکرد فرهنگی و اجتماعی، اینترنت با توجه به برخی تاثیرگذاری‌های منفی در جامعه همچون ایجاد تضاد و ابهام در مسائل سیاسی، بمباران اطلاعات، سطحی کردن سیاست، مشکل کردن انتخاب، فی‌نفسه ظرفیت کاهش آرا و حضور مردم در عرصه سیاسی را خواهد داشت. بنابراین اینترنت و دیگر فناوری‌های اطلاعاتی، هم فرصت و هم تهدید برای عرصه انتخابات و رقابت سیاسی به شمار می‌آیند. هرگونه افزایش بهره‌وری از اینترنت در حوزه عمومی نیازمند نهادینگی و ایجاد خاستگاه‌های فرهنگی، علمی، آموزش زبان بین‌المللی (زبان انگلیسی)، اعتقاد و باور به دموکراسی، قدرت اقتصادی و... است.

در عصر کنونی، عوامل و عناصر تاثیرگذار بر انتخابات بسیار پیچیده و متنوعند و لازمه پیروزی در انتخابات و همین‌طور نقش‌آفرینی در انتخابات، آگاهی از عناصر است. یکی از این عناصر قدرتمند فناوری‌های جدید بخصوص اینترنت است که به گونه‌های مختلفی اعم از نهادی، حزبی و فرهنگی، درخصوص مشارکت، افزایش پیچیدگی و همین‌طور سطحی کردن عرصه سیاست، ابهام‌آفرینی و ایجاد تضاد در جامعه بر انتخابات تاثیر می‌گذارد.

هرگونه بررسی از سطح تاثیرگذاری اینترنت بر مشارکت مردم در عرصه انتخابات به تعریف مشارکت و انتخابات بستگی دارد؛ چراکه تعاریف در رویکردها به این پدیده‌های سیاسی متفاوت است. اگر هدف از مشارکت سیاسی و انتخابات توزیع قدرت سیاسی، قدرت تصمیم‌گیری اعضای جامعه، سیاستگذاری و تحقق انتظارات مردم باشد، باید گفت اینترنت و دیگر فناوری‌های اطلاعاتی صرفا تاثیرگذاری مثبتی در این امور ندارند؛ چراکه ممکن است صاحبان سرمایه با سیطره بر رسانه‌های نوین، این ابزارها را در خدمت منافع خویشتن درآورند. به همین دلیل، برخی تحلیلگران و از جمله متفکران مکتب فرانکفورت و پست‌مدرنیسم معتقدند نباید امیدی به رسانه‌های نوین ارتباطاتی داشت. اگر سطح تحلیل و جهت‌گیری در انتخابات صرف حضور مردم در پای صندوق‌های را‡ی، امیدبخشی به مردم برای انتخاب مسوولان و مشروعیت بخشیدن به نظام سیاسی باشد، در این صورت اینترنت و دیگر رسانه‌های جدید، نقش اساسی ایفا می‌کنند. در مجموع، چه در سطح خرد یا نگرش سطحی و چه در سطح تحلیل کلان، اینترنت به سبب کارکردهای جامعه‌شناختی، روان‌شناختی، کاهش بحران‌های سیاسی و مشروعیت‌آفرینی در انتخابات، نقش‌های متضاد و متفاوتی ایفا می‌کند.

در واقع، اینترنت از ظرفیتی برخوردار است که باعث تغییر ساختاری و ماهیتی در انتخابات می‌شود که در این زمینه می‌توان به تغییر ماهیت آگاهی‌بخشی، اطلاع‌رسانی، نحوه مشارکت، کاهش هزینه‌ها، افزایش اهمیت مقولات فرهنگی در انتخابات، احیای خرده‌فرهنگ‌ها در انتخابات، دگردیسی در آرا و افکار مردم، افزایش انتقاد از دولت و نخبگان سیاسی، افزایش اغواگری و فریب افکار عمومی، تقلیل‌گرایی امور سیاسی، ورود توده‌ها و لمپن‌ها به عرصه مدیریتی بر اثر پیروزی انتخابات، تحول در ادبیات و زبان سیاسی و پیروی و تبعیت احزاب و جریان‌های سیاسی از خواسته‌ها و انتظارات مردم به جای تعالی‌بخشی به خواسته‌های مردم اشاره کرد.

به عبارت دیگر، اینترنت هم در زمینه ذهنی همچون پیچیده‌تر شدن امور، تفکر، زبان و کلام سیاسی، بینش و معرفت سیاسی مردم، ورود عناصر فرهنگی به عرصه انتخابات و تاثیر نگذاردن بر عرصه سیاست و هم در زمینه عینی همچون بسترسازی برای برگزاری انتخابات، برگزاری انتخابات الکترونیکی، کاهش هزینه‌ها و کاهش روابط و تعامل شفاهی و... تاثیرگذار است.

حسن شمسینی