مرزهای انتقاد

● پرسش:
انتقاد سازنده و نقد منصفانه در چه حریم و چارچوبی باید انجام گیرد تا منجر به تأثیرگذاری حداکثری و رشد و تعالی فرد و جامعه گردد؟
● پاسخ:
تفاوت انتقاد و توطئه
همان طور که …

پرسش:

انتقاد سازنده و نقد منصفانه در چه حریم و چارچوبی باید انجام گیرد تا منجر به تأثیرگذاری حداکثری و رشد و تعالی فرد و جامعه گردد؟

پاسخ:

تفاوت انتقاد و توطئه

همان طور که اسلام به حق نصیحت، انتقاد، تحقیق و تفحص اصرار می ورزد، از حفظ کرامت انسانی و مصلحت عمومی نیز دفاع می کند.

از این رو برای نقد و انتقاد، مرزهای مشخصی را تعیین کرده است تا هیچ فردی به گمان آزادی انتقاد، حرمت شکنی نکند و جامعه را به بی نظمی و هرج و مرج نکشاند. البته این امر اختصاص به اسلام ندارد؛ دموکراتیک ترین کشورها نیز برای آزادی بیان و نقد، چارچوبی تعریف کرده اند.

بحث و تحقیق نظری را باید از منطقه ممنوع مخالفت های عملی تفکیک کرد. انتقاد تا جایی صحیح است که به توطئه و فتنه انگیزی منجر نشود و اصل نظام اسلامی را زیر سؤال نبرد.

امام خمینی (ره) می گوید:

انتقاد، غیر از توطئه است. لحن توطئه با لحن انتقاد فرق دارد... این لحن، آزاد نیست، توطئه آزاد نیست؛ انتقاد آزاد است. (صحیفه نور، ج ۱۷، ص ۲۶۷)

مرز شکنی در انتقاد و نادیده انگاشتن خط قرمزها که قانون اساسی، رهبری نظام، امنیت و وحدت ملی، از جمله آنهاست، با فلسفه انتقاد که اصلاح امور است، منافات دارد.

امام علی(ع) در بسیاری از موارد که تشخیص می داد انتقاد از روی صدق و خیرخواهی است یا شخص معترض بر اثر جهل و غفلت و کوته نظری، زبان به انتقاد از آن حضرت گشوده است، تلاش می کرد نخست سخن او را بشنود و آن گاه با بیانی متین، به اقناع وی بپردازد؛ اما در پاره ای از اعتراض ها که بوی توطئه و غرض ورزی می داد و غرض گوینده، تحریک احساسات و تضعیف پایه های حکومت اسلامی بود، نه تنها به انتقاد او توجهی نمی کرد، بلکه با لحنی شدید، او را سر جای خود می نشاند و از کرده خود پشیمان می ساخت.

از این رو به «برج بن مسهر طائی» که شعار «لاحکم الا لله» سر داد، فرمود: خاموش شو، خدا تو را زشت گرداند. به خدا سوگند! تو وقتی که حق به میدان آمد و ظاهر شد، شخصی فرومایه و ضعیف بودی و صدایت پنهان بود، اما همین که باطل سر برکشید، مانند شاخ بز آشکار شدی. (نهج البلاغه، خطبه ۱۸۳)