مسكو و مسلمانان روسیه

در ماه آگوست سال ۲۰۰۳ در زمان دیدار رسمی «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهوری روسیه از مالزی, خط مشی روسیه در جهت نزدیكی مسكو به سازمان كنفرانس اسلامی اعلام شد و در ماه اكتبر سال ۲۰۰۳ وی به عنوان میهمان در نشست سازمان, كه آن نیز در مالزی برگزار شد, حضور یافت در آن زمان, قصد مسكو مبنی بر كسب جایگاه ناظر در سازمان كنفرانس اسلامی اعلام شد اما مشكلاتی فنی به وجود آمد, هیچ كشوری تا كنون بدون این كه بخواهد عضو كامل سازمان شود, به عنوان ناظر حضور نداشته است

روسیه به دلایل متعدد و این كه مسلمانان در آن اقلیت را تشكیل می دهند، نمی تواند به سازمان كنفرانس اسلامی بپیوندد. در نتیجه، پس از رایزنی های طولانی با نمایندگان كشورهای اسلامی در دیدار وزیران امور خارجه كشورهای عضو سازمان كنفرانس اسلامی در یمن در ماه ژوئن سال ۲۰۰۵ میلادی، روسیه پس از انتظاری طولانی به عنوان ناظر وارد سازمان كنفرانس اسلامی شد. آن طور كه دیپلمات های روسیه متذكر می شوند، در نتیجه ارتباطات مداوم با جهان اسلام «ما در رابطه با مشكل چچن به تفاهم و درك متقابل دست یافتیم و بسیاری از كانال های تأمین مالی سازمان های تروریستی كه در خاك روسیه فعال بودند، فاش شدند.» بدین ترتیب، برقراری روابط تنگاتنگ بین مسكو و جهان اسلام، در وهله نخست، مسأله سیاست داخلی روسیه است. روسیه هر چه بیشتر وارد فضای اسلامی می شود و این طبیعی است؛ حدود ۲۰ میلیون مسلمان در كشور زندگی می كنند و جامعه مسلمانان توسعه می یابد. در ورای احیای مذهبی در روسیه، فرآیند یكسان سازی مسلمانان روسیه به عنوان نیرویی سیاسی ادامه یافت. آنان خواهان آن هستند كه بازیگرانی مستقل و مؤثر بر صحنه سیاسی كشور باشند. تنها در سال اخیر در روسیه، چند سازمان اجتماعی مسلمانان پدیدار شدند، هر چند كه هنوز اقدامات آنها تنها به بیانیه هایی پر سر و صدا محدود می شود. «بنیامین پاپوف» فرستاده ویژه روسیه در ارتباط با سازمان كنفرانس اسلامی و سایر سازمان های بین المللی مسلمانان در گفت وگو با مفسر خبرگزاری «ریانووستی» خاطر نشان شد: «اگر ما نمی خواهیم كه جهان بر اساس مذهب و تمدن تقسیم شود، كه چنین تمایلی وجود دارند- افراط گرایان از هر سو سعی می كنند كه ما را به سوی آن سوق دهند، ما باید همه آنچه را كه ممكن است انجام دهیم تا گفت وگوی بین تمدن ها را ممكن سازیم. روسیه می تواند در این كار نقش به سزایی داشته باشد، چرا كه روابط متقابل بین مذاهب و فرق مختلف در این جا بیش از هزار سال است كه وجود دارد. »به نوبه خود شیخ «نفیق الله عشیروف» دبیر شورای مفتیان روسیه در مصاحبه ای با ریانووستی تأكید كرد كه «تمایل پوتین جهت نزدیك شدن با جهان اسلام، این فرصت را به مسلمانان می دهد كه هرجا كه زندگی می كنند، جایگاه شایسته ای را در سیاست جهانی و اقتصاد داشته باشند و این امر امكانات بسیاری را در عرصه سیاست خارجی به روسیه می دهد». این سخنان پوتین كه «جمعیت ۲۰ میلیونی مسلمانان روسیه باید خود را بخشی از جهان بزرگ اسلام بداند»، حس وطن پرستی را در مسلمانان روسیه زنده می كند كه در سال های اخیر به علت حوادث رخ داده در روسیه محسوس نبود.

عشیروف تأكید كرد كه «اگر مسلمانان به عنوان بخشی از جامعه روسیه، خود را در روسیه راحت بدانند، به كشورشان، جایی كه در آن زندگی می كنند، افتخار خواهند كرد و این ضامن ثبات و شكوفایی كشور ما خواهد بود».

تاریخ مسلمانان روسیه

اسلام از لحاظ تعداد پیروان آن، دومین مذهب در روسیه است. طبق ارزیابی هایی مختلف، در فدراسیون روسیه بین ۱۱ تا ۲۲ میلیون مسلمان زندگی می كنند كه بین ۸درصد تا ۱۵درصد از كل جمعیت روسیه است. تعداد دقیق مسلمانان معلوم نیست، چرا كه در آخرین سرشماری جمعیت در روسیه، كه در سال ۲۰۰۲ میلادی انجام شده بود، سؤالی درباره تعلقات مذهبی مطرح نشده بود. در این حال، نظرات كارشناسانه ای وجود دارند، مبنی بر اینكه ظرف سه دهه، تعداد مسلمان در روسیه می تواند به ۳۰-۴۰ میلیون برسد. این رشد زیاد مربوط به زاد و ولد فراوان در خانواده های مسلمانان و مهاجرت از جامعه كشورهای مستقل مشترك المنافع است. آغاز تاریخ اسلام در روسیه معاصر از لحاظ زمانی مطابق با برقراری مسیحیت در سرزمین روس است. اسلام برای اولین بار در نیمه دوم قرن ۷ میلادی وارد شمال قفقاز شد. در «پاولژیه»، تاتارها در قرن ۱۰ میلادی اسلام را پذیرفتند ( سرزمین روس نیز در سال ۹۸۸ میلادی مسیحی شد). دین اسلام، همبستگی قومی را بین ملیت های روسیه، تاتار، باشقیر، چچن، اینگوش، كاباردینا، داغستان و سایر ملیت ها ممكن كرد. دین توانست ویژگی های منحصر بفرد ملی را برای آنها حفظ كند. امروز، مسلمانان روس متعلق به ۴۰ قومیت هستند. عمده ترین آنها تاتارها هستند (بیش از ۵ میلیون و ۴درصد از جمعیت روسیه كه پس از روس ها جایگاه دوم را دارند)، باشقیری ها (بیش از یك میلیون) و چچن ها (در حدود ۱ میلیون). توسعه طلبی روسی در قلمرویی كه در آن، اكثریت مسلمانان زندگی می كردند - از نیمه دوم قرن ۱۶ میلادی - زمانی كه بر خان نشین قازان تسلط یافتند (قلمروی كنونی جمهوری تاتارستان) تا پایان قرن نوزدهم ادامه یافت. در نتیجه، در تركیب امپراتوری روس ۱۸ میلیون مسلمان وارد شدند كه در اصل در پریوولژسك، كریمه، آسیای مركزی و قفقاز زندگی می كردند. رشد قابل توجه جمعیت مسلمانان حكومت را وادار كرد كه راهی برای همگرایی آن با ساختار دولت ارتدكس روسیه بیاید. اولین طرح قانونی كه تنظیم كننده «امور دینی» مسلمانان در قلمروی امپراتوری بود، دستور «كاترین دوم» (كاترین كبیر) از ۲۲ سپتامبر سال ۱۷۸۸ بود كه طبق آن در شهر «اوفا» شورایی متشكل از «تاتارهای قازان»، با دبیری یك مفتی جهت نظارت بر تعیین روحانیون و آزمودن نامزدهای مقامات دینی مسلمانان، تأسیس شد. از نیمه دوم قرن نوزدهم در سیاست امپراتوری روسیه، اصل دولت واحد روسیه كه مرتبط با ایده دولت ملی بود، شروع به حكمفرمایی كرد. این اصل، اجتماع «اجنبیان» را به تمدن و دولت روسیه مفروض می دانست. بدین ترتیب، تاریخ اسلام در روسیه نشان می دهد كه اكثریت مسلمانان روسیه، ساكنین اصیل این كشور هستند. «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهوری روسیه در رابطه با جماعت مسلمانان روسیه چنین اظهار نظر می كند: «آنان مهاجر نیستند، آنان شهروندان روسیه هستند و وطن دیگری ندارند». در دوران اتحاد شوروی، هیچ گفت وگویی بین مذاهب و دولت نمی توانست وجود داشته باشد. زندگی مذهبی ادامه داشت، اما رعایت مراتب دینی تشویق نمی شد و برعكس، تعقیب می شد.

اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یكم در روسیه را دوران دینی و از جمله احیای اسلام می نامند.

در امپراتوری روسیه در آغاز قرن بیستم، حدود ۱۲ هزار مسجد وجود داشت؛ در اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی در اواسط دهه ۸۰ قرن بیستم، تعداد آن به ۳۴۳ مسجد رسید كه اكثر آنها در آسیای مركزی قرار داشتند. با شروع تحولات ساختاری در سال ،۱۹۸۵ جریان برگرداندن مساجد قدیمی و ساخت مساجد جدید آغاز شد. تا سال ۲۰۰۰ میلادی، در قلمروی فدراسیون روسیه (كه بسیار كوچكتر از قلمروی اتحاد شوروی است)، بطور رسمی ۴۷۵۰ مسجد ثبت شدند، اما در حقیقت، تعداد آنها بیشتر است. در داغستان، تعداد مساجد بین ۱۶۰۰ تا ۳۰۰۰ است. در قفقاز شمالی نیز چنین وضعیتی وجود دارد، جایی كه در هر نقطه مسكونی، محلی برای عبادت وجود دارد و گاهی بیش از یك محل. در تاتارستان طی ده سال اخیر تعداد مساجد از مرز هزار فراتر رفته است. در پایتخت روسیه كه در آن بیش از یك میلیون مسلمان زندگی می كنند، ۵ مسجد وجود دارد. طبق ارزیابی كارشناسان روسی، می توان گفت كه حداقل ۷۰۰۰ مسجد در فدراسیون روسیه وجود دارد. اكثر مسلمانان روسیه، سنی هستند. در روسیه، دو فرقه مذهبی وجود دارد: در قفقاز شمالی، شفیعیان و در سایر مناطق، حنیفیان.

---