مظلوم ترین تکلیف الهی

فریضه امر به معروف و نهی از منکر و ضرورت انجام آن

امر به معروف و نهی از منکر یکی از فرایض دین مبین اسلام و از جمله پشتوانه های سلامت فردی و بقای زندگی اجتماعی به شمار می آید. در این مقال برآنیم تا به طور مختصر جایگاه این فریضه الهی را در آیات و روایات و همچنین شرایط و مراحل انجام آن مورد بررسی قرار دهیم.

پیش از ورود به بحث ضرورت دارد به چند‎ ‎نکته مهم مقدماتی اشاره گردد‏‎:

‎۱) اسلام، آیینی اجتماعی است و علاوه بر برنامه‌ها و‎ ‎دستورهای فردی، قوانین و احکامی دارد که به بعد اجتماعی آن مربوط می‌شود و نشان‎ ‎می‌دهد که مکتب اسلام، تنها برای خودسازی فردی نیست، بلکه صلاح و اصلاح جامعه را هم‎ ‎در نظر دارد. امر به معروف و نهی از منکر نیز جزء همین دسته دوم است‎.

‎۲) تا یک قانون و برنامه اجرا نشود، چندان سودی ندارد،‎ ‎هر چند بهترین قانون باشد. اسلام برای اجرای قوانین سه عامل را

پیش بینی کرده است که‎ ‎عبارتند از‎:

‎الف) نیروی داخلی "تقوا" و‎ "‎ایمان‎"

‎ب) نیروی اجرایی‎ "‎حکومت‎"

‎ج) نظارت عمومی‎ ‎مردم

مردم در جامعه اسلامی باید احساس وظیفه‎ ‎کنند و از خوبی‌ها تشویق به عمل آورند و جلوی زشتی‌ها و خلاف‌ها را با حرف و عمل‎ ‎بگیرند‎.

‎۳) با توجه به آنکه شرایط اجتماع و رفتار افراد، چه‎ ‎خوب و چه بد بر دیگران تأثیر می‌گذارد، لذا آزادی انسان‌ها در محدوده‌ای است که به‎ ‎دیگران زیان نرساند و حق دیگران را ضایع نکند‎.

‎۴) امر به معروف و نهی از منکر، جزء فروع دین و از‎ ‎واجبات عبادی است و مثل نماز و روزه و ... از تکالیف حتمی یک مسلمان به حساب‎ ‎می‌آید، البته واجب کفایی است نه عینی‎.

‎امر به معروف و نهی از منکر، نوعی نظارت‎ ‎عمومی در جامعه است و اگر مورد بی‌توجهی قرار گیرد، زیان‌های مفاسد و گناهان دامن‎ ‎همه افراد را فرا می‌گیرد و به اصطلاح "آتش که گرفت، تر و خشک با هم‎ ‎می‌سوزد‎."

‎

● امر به معروف و نهی از منکر در قرآن‎ ‎کریم و احادیث

در آیات قرآن کریم و روایات اسلامی،‎ ‎سخنان فراوانی درباره‌ اهمیت و آثار و نتایج امر به معروف و نهی از منکر و نیز ،‎ ‎زیان‌ها و عواقب سوء ترک این دو فریضه آمده است‎.

‎برای آشنایی بیشتر، چند آیه و حدیث را در‎ ‎اینجا می‌آوریم‎:

۱) "وَلْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ‎ ‎وَیَأْمُرُونَ‎ ‎بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَأُوْلَـئِکَ هُمُ‎ ‎الْمُفْلِحُونَ‎ ")‎سوره آل عمران، آیه ۱۰۴‏‎)

‎باید عده ای از شما باشند که دعوت به خیر‎ ‎و نیکی و امر به معروف و نهی از منکر کنند و آنان همان رستگارانند‎.

۲) "یا‎ ‎بُنَیَّ اقِمِ الصَّلوهَ وَ‌ اْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ‎ ‎اصْبِرْ عَلی ما اَصابَکَ اِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزمِ الْاُمُور‎")‎وصیت حضرت لقمان به‎ ‎پسرش‎)

‎پسرم! نماز را بر پای دار و امر به معروف‎ ‎و نهی از منکر کن و به آنچه در این ‌باره بر تو رسید شکیبا باش، نشانه‌ای از عزم تو‏‎ ‎و تصمیم در کارهاست‎.

۳) "الَّذینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ‎ ‎آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ‎ ‎لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ‎")‎سوره حج، آیه‎ ۴۱)

(‎مؤمنان) کسانی‌اند که اگر به آنان قدرت‎ ‎و امکانات در روی زمین بدهیم، نماز بر پا می‌دارند، زکات می‌پردازند و امر به معروف‎ ‎و نهی از منکر می‌کنند‎.

‎۴) در آیه‌ای دیگر انسان‌های صالح کسانی شمرده شده‌اند‎ ‎که در کنار ایمان به خدا و قیامت، امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و در کارهای‎ ‎شایسته و خیر پیش‌قدمند‎

"‎یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَیَأْمُرُونَ‎ ‎بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَیُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ‎ ‎وَأُوْلَئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ"(سوره آل عمران، آیه ۱۱۴‏‎)

‎۵) در آیاتی هم از برخی پیامبران مثل حضرت اسماعیل یاد‎ ‎می‌کند که خانواده خود را به نماز و زکات فرمان می داد و از پیامبر

اکرم (ص) یاد‏‎ ‎می‌کند که مردم را امر به معروف و نهی از منکر می‌فرمود‎:

"‎یَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَاهُمْ عَنِ‎ ‎الْمُنکَرِ‎....")‎سوره اعراف، آیه ۱۵۷‏‎)

‎اینها نشان می‌دهد که امر به معروف و‎ ‎نهی از منکر، هم لازمه‌ قدرت و حکومت یافتن است و هم نشانه‌ انسان‌های با ایمان و‏‎ ‎صالح و مصلح است، هم خصلت و روشی پیامبرانه و حرکت در خط انبیاست‎.‎اما در این مورد احادیث فراوان و مهمی‎ ‎نیز روایت شده است‎:

‎۱) امام محمد باقر(ع) فرموده است‎:

"‎اِنّ الامر بالمعروفِ و النَّهی عنِ المُنکرِ سَبیلُ اْلأَنبیاء و‎ ‎مِنْهاجُ الْصُلَحاء فریضةٌ عظیمةٌ بها تُقامُ الفَرائضُ و تَأمَن المذاهبُ و محلّ‎ ‎المکاسب‎....")‎وسائل الشیعه، ج۱۱،ص ۳۵۹‏‎)

‎همانا امر به معروف و نهی از منکر، راه‎ ‎پیامبران و روش صالحان است، فریضه‌ بزرگی است که به وسیله‌ آن واجبات دیگر بر پا‎ ‎می‌شود و راه‌ها ایمن می‌گردد و کسب حلال می‌شود‎....

‎۲) رسول خدا(ص) فرمود‎:

" ‎إنَّ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ لَیُبْغِضُ‎ ‎الْمُؤْمِنَ الضَّعیفِ الَّذی لادینَ لَهُ، فَقیلَ: وَ ما الْمُؤْمِنُ الضَّعیفُ‎ ‎الَّذی لا دینَ لَهُ؟‎"

"‎قالَ: اَلذّی لا یَنْهی‎ ‎عَنِ الْمُنْکَرِ‎") ‎وسائل الشیعه، ج۱۱،ص ۳۹۹‏‎)

‎خداوند از مؤمن ناتوانی که دین ندارد،‎ ‎بدش می‌آید. پرسیدند: مؤمن ناتوان بی‌دین کیست؟

فرمود: آن کس که نهی از منکر‎ ‎نمی‌کند‎.

‎۳) امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) فرمود‎:

"‎قِوامُ الشَّریعَةِ الأمرُ بِالمَعرُوفِ‎ ‎والنَّهیُ عَنِ المُنکَرِ‎ ‎و إقامَةُ الحُدودِ‎"

‎بر پایی و استواری دین ( در سایه‌) امر‏‎ ‎به معروف و نهی از منکر و بر پا داشتن حدود الهی است.( غرر الحکم، ج۴، ص‎ ۵۱۸)

‎آیات و روایات در این‌باره بسیار فراوان‎ ‎است و این امر اهمیت و ضرورت فوق‌العاده آن را به ما می‌رساند. امروزه در سایه‌‏‎ ‎دین و ولایت فقیه، زمینه‌ احیاء و اجرای این حکم خدا فراهم‌تر است و افراد با‎ ‎ایمان و انگیزه، می‌توانند کمر همّت بسته و پای اراده پیش نهند تا این مظلوم ‌ترین‏‎ ‎تکلیف الهی که در جامعه دارای اثرات و برکات فراوانی است به اجرا در‎ ‎آید‎.

‎

● شرایط امر به معروف و نهی از‎ ‎منکر‎:

‎در اسلام هر تکلیفی و انجام هر وظیفه‌ای‎ ‎شرایطی دارد. غیر از شرایط عمومی که در هر عبادت و تکلیفی وجود دارد(مثل: عقل،‎ ‎بلوغ، اختیار و ...) انجام این دو فریضه الهی شرایط خاصی هم دارد که عبارتند‎ ‎از‎:

‎۱) شناخت‎:

‎یعنی کسی که می‌خواهد به وظیفه‌ امر به‎ ‎معروف و نهی از منکر عمل کند، باید بداند که "معروف" چیست و "منکر" کدام است. بدون‏‎ ‎این شناخت ممکن است کسی از روی ناآگاهی به کار بدی دعوت کند یا جلوی کار خوبی را‎ ‎بگیرد. این شناخت، یا از راه یقین و علمی که به احکام خدا دارد به‌دست می‌آید و یا‎ ‎از طریق رساله عملیه، این شناخت به حلال و حرام و خوب و بد به دست‎ ‎می‌آید‎.

۲) احتمال اثر‎:

‎در صورتی امر به معروف و نهی از منکر‎ ‎لازم است که احتمال دهیم تأثیری در طرف مقابل دارد. اگر یقین یا اطمینان داشته‎ ‎باشیم که گفتن یا اقدام عملی ما بی اثر است، واجب نیست؛ ولی اگر تکرار آن مؤثر‎ ‎افتد، در اینجا باید اقدام کرد‎.

‎۳) ایمنی از ضرر‎:

‎اگر به لحاظ امر به معروف و نهی از منکر،‏‎ ‎ضرر یا خطری متوجه مال و جان یا خانواده‌ ما و دیگران شود، یا انجام این وظیفه‎ ‎مفاسد بزرگتری را به دنبال داشته باشد، اینجا نیز واجب نیست، چه این ضرر و خطر‎ ‎مربوط به حال باشد چه آینده. البته گاهی واجبات و محرماتی که می‌خواهیم به آنها امر‎ ‎یا از آنها نهی کنیم، به حدی مهم و اساسی است که در راه آن باید هر خطر و ضرری را‎ ‎تحمل کرد و حتی گاهی باید در این راه جان داد؛ آن گونه که امام حسین(ع) بر ضد حکومت‎ ‎یزید قیام کرد و به کار خود عنوان امر به معروف و نهی از منکر داد و در همین راه هم‎ ‎شهید شد‎.

‎۴) اصرار گناهکار‎:

‎در صورتی واجب است نسبت به باز داشتن دیگران از منکر‎ ‎اقدام کنیم که بدانیم او به آن کار ادامه می‌دهد؛ وگرنه اگر یک بار خلافی کرده و‎ ‎دیگر تکرار و اصرار نمی‌کند، یا پشیمان شده است، در این‌گونه موارد امر و نهی ما‎ ‎واجب نیست‎.

‎

● مراحل امر به معروف و نهی از‎ ‎منکر‎:

‎این امر در سه مرحله تقسیم‌بندی‎ ‎می‌گردد‎:

‎۱) مرحله‌ قلبی‎:

‎منظور از این مرحله این است که ما نسبت‎ ‎به کارهای زشت یا شایسته، از نظر درونی و احساس قلبی، بی تفاوت نباشیم. کارهای خوب‎ ‎همچون ایثار و عدل و ... را دوست بداریم و برعکس از اموری مانند دروغ، تقلّب و‎ ... ‎بیزار باشیم‎.

‎۲) مرحله زبانی‎:

‎مرحله‌ بالاتر که مرحله‌زبانی است، آن‎ ‎است که با زبان و گفتار، طرفدار و تبلیغ‌کننده‌ خوبی‌ها و خوبان باشیم و نسبت به‎ ‎بدی‌ها و گناهکاران و تخلفات و منکرات، اعتراض کنیم. گفتن و نهی زبانی، وقتی تکرار‎ ‎شود هرچند به دور از برخورد عملی و معارضه و درگیری، طرف را به ستوه می‌آورد یا‎ ‎شرمنده می‌کند. در این مرحله اگر همه احساس مسئولیت کنند و روح جمعی جامعه، با‎ ‎تذکرهایشان عرصه را بر خلافکاران تنگ کنند، قطعاً در جلوگیری از فساد و گناه، اثر‎ ‎خوبی خواهد داشت‎.

‎۳) مرحله‌ عملی‎:

‎مرحله سوم مرحله‌ عملی نام دارد. این‏‎ ‎مرحله از دو مرحله ‌قبل بالاتر است. انسان در این مرحله با عمل و اقدام خویش، در راه‏‎ ‎نشر خوبی‌ها و گسترش صفات و کارهای نیک و اجرای احکام دین، بکوشد و نیز عملاً جلوی‎ ‎مفاسد و زشتی‌ها و انسان‌های خطاکار و اعمال خلاف و گناه را‎ ‎بگیرد‎.

‎البته اقدام زبانی و عملی شرایط و مراتبی دارد. در‎ ‎حکومت اسلامی آنجا که جلوگیری از گناهان فسادها جز با مرحله‌ عملی و اقدام و‎ ‎برخورد ممکن نباشد و نهی از منکر به زدن و زخمی کردن و درگیری و کشتن و امثال اینها‎ ‎بینجامد، در این‌گونه موارد، باید به نحوی با همکاری و هماهنگی نظام حاکم و‎ ‎نیروهای انتظامی و مقامات مسئول و مراکز مربوط انجام گیرد که به هرج و مرج اجتماعی‎ ‎کشیده نشود. همچنین اگر جلوگیری از فساد و گناهی، جز با دخل و تصرف در اموال دیگران‎ ‎یا با وارد کردن برخی ضررها انجام نشود، سرسری نمی‌توان اقدام کرد و نیاز به اذن از‎ ‎مراکز مسئول و مربوط دارد. البته در مواردی مثل اینکه کسی می‌خواهد دیگری را بکشد،‎ ‎یا خانه‌ای را آتش بزند، یا از خانه‌ای به قصد دزدی بالا رود، می‌توان اقدام به‎ ‎جلوگیری کرد و اقدام کننده را از عمل منکر باز داشت.‏

مسعود فولادفر