لاک پشت های قشم نباید بمیرند

مردم جزیرهٔ قشم, که تا چند سال پیش تخم لاک پشت های عقابی را نیمرو می کردند و می خورند, اکنون به حمایت از بقای نسل این جانور زیبا که در سطح جهانی در آستانهٔ انقراض قرار گرفته است ـ برخاسته اند

تجربهٔ موفق ایرانی در حفظ حیات‌وحش

از هنگامی که مسئلهٔ حفاظت از طبیعت و محیط‌زیست و حفظ حیات‌وحش در سراسر جهان مطرح شد، همواره یک پرسش مهم وجود داشته است: بهترین شیوه و راهبرد برای حفظ طبیعت و حیات‌وحش کدام است؟ بعد از پنجاه سال تجربهٔ مشترک جهانی، به نظر می‌رسد که بهترین پاسخ برای این پرسش یافت شده است:

اگر می‌خواهید از منابع طبیعی و حیات‌وحش حمایت کنید، به خود مردم مراجعه کنید و از آنها یاری بخواهید. دلسوزترین جنگلبانان جنگل‌نشینان هستند، و جدی‌ترین شکارچیان خود صیادان، به شرطی که آگاهی یابند. هیچ قانون و محدودیت و جریمه و مجازاتی نمی‌توان جای مشارکت داوطلبانهٔ مردم را بگیرد.تجربهٔ درخشان مردم جزیرهٔ قشم برای جلوگیری از انقراض نسل ”لاک‌پشت عقابی“ تأئیدی است بر آنچه گفتیم.اتحادیهٔ جهانی حفاظت طبیعت یا (World Conserration Union) در آخرین گزارش خود اعلام کرده است که زندگی پنج گونه از لاک‌پشت‌های دریائی جهان در معرض خطر قرار گرفته است. اینان عبارت است از: لاک‌پشت سرخ، سبز، زیتونی، چرمی، و لاک‌پشت عقابی. چهار گونهٔ اول در معرض ”خطر“ قرار دارند، و لاک‌پشت عقابی حتی در آستانهٔ ”انقراض“ قرار گرفته است. هر پنج‌گونه در خلیج‌فارس و دریای عمان نیز زندگی می‌کنند. لاک‌پشت عقابی در سواحل ماسه‌ای جنوب ایران تخم‌گذاری می‌کند، زیستگاه آن صخره‌های مرجانی و بسترهای سخت مناطق کم‌عمق دریا است، و خوراکش اسفنج‌ها. قلمرو پراکندگی لاک‌پشت عقابی در دو سوی خط استوا تا مناطق نیمه گرمسیری گسترده است، و در خلیج‌فارس و دریای عمان، روزگاری پس از لاک‌پشت سبز بیشترین فراوانی را داشت. پس چرا در آستانهٔ انقراض قرار گرفته است؟

عواملی که نسل لاک‌پشت‌ها ـ به‌ویژه لاک‌پشت عقابی را تهدید می‌کنند عبارت است از:

۱. برداشت تخم لاک‌پشت‌ها توسط انسان و جانوران طعمه‌گیر مثل روباه و سگ؛

۲. برخورد و تصادم با کشتی‌ها و قایق‌های عبوری؛

۳. صید بی‌رویهٔ لاک‌پشت‌ها برای استفاده از لاک و کاسهٔ پشتی آنها (که تجارتی بین‌المللی است، و خوشبختانه در ایران رواج ندارد).

نیمرو از تخم لاک‌پشت!

حفاظت از نسل لاک‌پشت عقابی در جزیرهٔ قشم با ماجرائی شنیدنی آغاز شده است. مهندس ”بیژن فرهنگ دره‌شوری“ که اکولوژیست و عکاس طبیعت است و از چند سال پیش مدیریت محیط‌زیست منطقهٔ آزاد قشم را برعهده دارد، می‌گوید: ”ما می‌دانستیم که لاک‌پشت‌ها برای تخم‌گذاری به خشکی و ساحل می‌آیند. گاهی جسد لاک‌پشت عقابی را هم در کنار دریا دیده بودم، اما از محل تخم‌گذاری آنها خبری نداشتیم. در یک نقشهٔ قدیمی، نقطه‌ای در منتهی‌الیه غرب جزیره را به‌عنوان محل تخم‌گذاری لاک‌پشت‌ها مشخص کرده بودند، اما در آنجا هم فقط دو جسد لاک‌پشت را پیدا کردیم، و محل تخم‌گذاری آنها همچنان به‌صورت یک راز باقی مانده بود. تا اینکه در اواخر سال ۱۳۸۰ از راننده‌ای شنیدم که می‌گفت: ”دو سه روزی است نیمروی لاک‌پشت می‌خوریم!“ پرسیدم: ”تخم لاک‌پشت‌ها را از کجا پیدا می‌کنید؟“ گفت: ”از سواحل شیبدراز“. عصر همان روز به شیبدراز رفتم که در ساحل جنوبی جزیره قرار دارد. منظره‌ای تماشائی بود: تعداد زیادی اتومبیل در ساحل دیده می‌‌شد. مسافران و عده‌ای از جوانان جزیره هم در ساحل صف کشیده بودند و ظاهراً منتظر حادثه‌ای بودند. بعد از پرس‌وجو معلوم شد که مردم بومی می‌دانند که لاک‌پشت‌ها کی و در کجا تخم می‌گذارند. به موقع به همان جا می‌روند و منتظر می‌مانند که لاک‌پشت‌ها برای تخم‌گذاری به ساحل بیایند. بعد هم همهٔ تخم‌ها را جمع می‌کنند و با خود می‌برند و دو سه روزی نیمروی لاک‌پشت‌ها می‌خورند! خوب که نگاه کردم، دیدم در دو سه قدمی من لاک‌پشتی مشغول تخم‌گذاری است، و این همان ”لاک‌پشت عقابی“ بود که نسلش در آستانهٔ انقراض قرار دارد“.

تجربهٔ گران‌بهاء آموزش، تجربه و آگاهی

مهندس دره‌شوری دنبالهٔ ماجرا را تعریف می‌کند: ”همان روز با خود گفتم که باید برای لاک‌پشت عقابی ـ این جانور زیبا و عجیب ـ کاری بکنیم. ”یکی از جوان‌ها را صدا کردم و به او گفتم: ”از این لحظه شما کارمند محیط‌زیست منطقهٔ آزاد قشم هستی. برو رئیس شورای روستا را صدا کن!“ وقتی آقای ”محمود دیرستانی“ رئیس شورا آمد، برایش از اهمیت لاک‌پشت عقابی برای مردم قشم و مردم جهان حرف زدم، و قرار شد که با مردم جزیره هم صحبت کنیم، و حتی با سگ‌ها و روباه‌ها هم که تخم لاک‌پشت‌ها را می‌دزدند، مقابله کنیم. واقعیت این است که دربارهٔ شیوهٔ حفاظت چیزی نمی‌دانستیم، و همه چیز را با تجربه آموختیم. در نقطه‌ای که لاک‌پشت اول تخم گذاشته بود، چاله‌ای به عمق ۴۰ سانتی‌متر کندیم و تخم‌هائی را که جمع کرده بودیم، در آنجا دفن کردیم و یک ”گرگور“ کهنه گذاشتیم روی آن. (گرگور دامی فلزی، شبیه سبدی بزرگ است که در ماهیگیری سنتی از آن استفاده می‌شود) لاک‌پشت‌ها مرتب از دریا می‌آمدند و تخم می‌گذاشتند. دیگر گرگور کهنه پیدا نمی‌شد. از معاونت عمرانی و بهسازی سازمان توری گرفتیم، و در روزی که تخم‌گذاری قطع شده بود، در محلی که با آخرین حد مد دریا کمی فاصله داشت، با توری یک چهارم دیواری کوچک درست کردیم و شروع کردیم به دفن کردن تخم‌ها. پنج ـ شش شب مشغول جمع‌آوری و دفن دوبارهٔ تخم‌های لاک‌پشت‌ها بودیم. خوشبختانه مردم قشم ـ مخصوصاً جوان‌ترها ـ هم خیلی زود متقاعد شدند و به کمکمان آمدند...“

اصل قضیه، در هر گونهٔ برنامهٔ حفاظتی، همین است: متقاعد و آگاه کردن مردم. مهندس ”هومن جوکار“، که در طرح موفق سهم به‌‌سزائی داشته است، با اشاره به همین نکته می‌گوید: ”در ابتدا، حفاظت از تمامی سواحل جزیره در مقابل عوامل تهدیدکنندهٔ تخم لاک‌پشت‌ها مقدور نبود، بنابراین تمام نیرو و توانمان را صرف یک نقطه کردیم. روش کارمان هم بر همکاری نزدیک و صمیمانه با مردم جزیره و شوراها استوار بود. مردم، طی قرن‌ها و براساس سنت رایج، تخم لاک‌پشت‌ها را جمع کرده بودند و خورده بودند، و این کار را عملی غیرقانونی یا غیراخلاقی نمی‌دانستند. ترک کردن سنت رایج زندگی کار آسان و ساده‌ای نیست، مگر آنکه مردم با دلیل و حجت قانع بشوند که آن شیوهٔ زندگی ـ مثلاً بریدن درختان جنگل یا خوردن تخم لاک‌پشت عقابی ـ در اوضاع و احوال امروزی کاری مصلحت‌آمیز نیست، و به خودشان، به روستا و شهر و جزیره‌شان، آسیب می‌رساند. مردم که قانع شدند، کار تمام است، و پیروزی در برنامهٔ حفاظتی تضمین شده است. تا آن زمان، کسی دربارهٔ اهمیت لاک‌پشت‌های عقابی برای جزیرهٔ قشم، با مردم حرفی نزده بود، و خود ما هم، وقتی دیدیم که مردم بومی با چه سرعت و فراستی توضیحات ما را، در ضرورت حمایت از لاک‌پشت عقابی، دریافته و پذیرفته‌اند شگفت‌زده شدیم. به نظر من، در همهٔ برنامه‌های حفاظت از محیط‌زیست و طبیعت، این نکته بسیار مهم باید مورد توجه قرار بگیرد: همیشه به مردم، به نیروی زوال‌ناپذیر آنان، به قدرت چاره‌ساز عقل و خرد و استدلال، تکیه کنید! این روش کار کمی وقت می‌برد، اما بهترین شیوهٔ کار کردن است“.

---