سیری در دعا و نگارش متون دعایی

یکی از راه های بسیار مؤثر نشر معرفت, فرهنگ و اخلاق والای انسانی در سطح عام و در میان توده ها ـ و ایجاد مدرسه ای عام برای ساختن روح مردم و تبیین ابعاد صیرروت بُعدهای گوناگون دگرگون گشتن و ساخته شدن , دعا و متون دعایی است

یکی از راه های بسیار مؤثر نشر معرفت، فرهنگ و اخلاق والای انسانی در سطح عام و در میان توده ها ـ و ایجاد مدرسه ای عام برای ساختن روح مردم و تبیین "ابعاد صیرروت" (بُعدهای گوناگون دگرگون گشتن و ساخته شدن)، دعا و متون دعایی است. دعا به آن اندازه ـ و با آن کیفیت بسیار متعالی ـ که در اسلام مطرح شده، و ابزار حرکت "تعلیم و تربیت" قرار گرفته در ادیان و مکاتب دیگر مطرح نشده است؛ از آنجا که این همه حقایق و معارف تربیتی و علوم عالی الهی و تعالیم متعالی انسانی در جای دیگری ـ جز اسلام ـ وجود نداشته است و ندارد پس می توان "مکتب دعا" را، یک حرکت تربیتی مؤثر، و یک مدرسهٔ روحی تکامل و تربیتی والا به شمار آورد.

حال دعا که حال اهتزاز و جنبش روح انسان به سوی دیار ملکوت و ارتباط مجذوبانه و عاشقانه دل با الله است اشرف و اعزّ حالات آدمی است و غایت از تمام عبادات، تحصیل همان حالت است. چنانکه فرموده اند:

"الدعاء مخ العِبادهٔ"۱ چه آنکه حقیقت عبادت، تذلل و عرضِ نیازِ مخلوق به آستان خالق است؛ و این، به گونه ای بسیار روشن، در دعا ظاهر می شود.

به همین جهت در آیه کریمه "و قال ربکم ادعونی استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتی سید خلون جهنم داخرین"۲. پروردگارتان فرمود: "مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم، در حقیقت، کسانی که از پرستش من کبر می ورزند به زودی خوار در دوزخ درمی آیند."

زراره در مورد این آیه، از امام باقر (علیه السلام) نقل کرده که فرمود: "هو الدعاء و افضل العباده الدعاء"۳ (مقصود از عبادت در اینجا) دعاست. و برترین عبادت، دعاست.

آنچه توجه به آن لازم است این است که این همه شرف و شکوه جلال، از آنِ "حالِ دعا" است نه صِرف لقلقهٔ لسان و فقط تلفظ به زبان که نه عشق و شوری در دل پدید آورد و نه اهتزاز و جنبشی در جان بیفکند.

● ادبیات دعا در مذهب شیعه

دعا در لغت به معنای "ندا و صدا زدن" و "خواندن"۴ آمده. به معنای "دعوت کردن" است و در زبان ترکی از آن به "چاغِرماق" نیز تعبیر می شود.۵ همچنین به معنای فراخوانی و حاجت خواهی و به معنای مفهوم طلب میل و توجه به ذات باریتعالی و وجه الله است.۶ دعا در اصطلاح عبارت است از خداخوانی و استغاثه و زاری و درخواست چیزی ـ از نیک یا بد ـ برای خود یا دیگری، از درگاه الهی.

حقیقت دعا، یعنی توجه به خداوند متعال و درخواست رحمت و عنایت او، در سرشت هر مخلوقی ـ انسان و غیرانسان ـ نهفته است.

● دعا از نظر "فطرت"

چون واقعیت مخلوق چیزی جز فقر و نیاز به خالق نیست و تعلق و آویختگی به خالق، عین تحقق ذات مخلوق است، لذا چنین وجودی هرگز نمی تواند در ذات خویش از دعا و تضرع و ابتهال، انفکاک پیدا کند. چه آنکه وی در اصل و اساس خلقتش، به حال "دعا" و دست به دامن خداست؛ هر چند بر اثر تربیتهای ناصحیح، حجابهایی از جهالت و قسوت، چهرهٔ فطرتش را پوشانده و او را از فقر و نیاز ذاتی به خدا، غافل کرده و به بیراهه برده باشد.

لذا همین آدم غافل ناآگاه، آنگاه که در تنگنای مصائب به فشار افتاد و علل و اسباب، به کلی از او منقطع گشت، آن پرده ها و حجاب ها یک جا به کنار رفته و آویختگی فطریش به خدا که همان اصل وجود اوست، بر او روشن می شود. در این موقع است که اضطراراً دست به دعا برمی دارد و التجا به خدا می برد و فریاد "یا ربّاه" از عمق جان سر می دهد۷ "وَ جاءَ هُم المَوجُ مِن کُلِّ مکانٍ و ظَنُّوا اَنُّهُم اُحیطَ بِهِم دَعَوُا الله مُخلِصینَ لَهُ الدّین" ۸ و موج از هر طرف بر ایشان تازد و یقین کنند که در محاصره افتاده اند، در آن حال خدا را پاکدلانه می خوانند که: "اگر ما را از این [ورطه] برهانی، قطعاً از سپاسگزاران خواهیم شد".

● دعا از دیدگاه "قرآن"

دعا در منطق قرآن کریم، "عبادت" است و شخص مُعرِض از دعا، مستکبر از عبادت خدا محسوب و محکوم به عذابِ ذلّت بار جهنم است، چنانکه فرموده است:

"وَ قالَ رَبُّکُم اُدعُونی اَستَجِب لَکُم اِنَّ الذین یَستکبرونَ عَن عبادتی سَیَدخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ"۹ پروردگارتان فرمود: "مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم، در حقیقت، کسانی که از پرستش من کبر می ورزند به زودی خوار در دوزخ درمی آیند".

همچنین در آیات آخر سورهٔ فرقان، پس از ذکر صفات عالیهٔ "عبادالرحمن"، اشاره به کلید اساسی مکارم انسانی فرموده است که:

"قُل ما یَعبَؤُبِکُم رَبّی لَولا دُعاکُم"۱۰

(ای پیامبر به مردم) بگو: اگر دعای شما نباشد پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی کند. ـ ارزش قدر و منزلت شما در پیشگاه خدا در گرو دعای شما است ـ.

و ایضاً می فرماید:

"اُدعُوا رَبَّکُم تَضَرُّعاً وَ خُفیَهً اِنّهُ لایُحِبُّ المُعتَدینَ"۱۱

پروردگار خود را به زاری و نهانی بخوانید (استنکاف از دعا که تجاوز از مرز عبودیت و بندگی است، منمایید؛) که او از حدّ گذرندگان را دوست نمی دارد.

و نیز می فرماید:

"وَ اِذا سَاَلَکَ عِبادی عَنّی فَاِنّی قَریب اُجیبُ دَعوَهَ الدّاعِ اِذا دَعانِ فَلیَستَجیبُوا لی وَ لیُؤمِنُوا بی لَعَلَّهُم یَرشُدُون"۱۲

و هر گاه بندگان من، از تو دربارهٔ من بپرسند، ]بگو[ من نزدیکم، و دعای دعاکننده را ـ به هنگامی که مرا بخواند ـ اجابت می کنم، پس [آنان] باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند، باشد که راه یابند.

● دعا از دیدگاه "روایات"

از پیامبر اکرم (ص) مأثور است:

"اِفزَعوا الی الله فی حوائِجِکُم. وَ الجَؤُوا اِلَیه فی مُلِمّاتِکُم. وَ تَضَرَّعوا اِلَیه وَ الدعُوهُ فاِنَّ الُّدعاءَ مُخُّ العِبادَهِ. وَ مامِن مُؤمِنً یَدعُو الله اِلّا استَجابَ. فَاِمّا اَن یُعَجِّلَهُ لَهُ فِی الدُّنیا، اَو یُؤَجِّلَ لَهُ فِی الآخِرَهِ، وَ اِمّا اَن یُکَفِّرَ عَنهُ مِن ذُنُوبِهِ بِقَدرِما دَعا، مالَم یَدعُ بِما ثَمٍ"۱۳

در حوایج خویش از خدا استغاثه نمایید. در شداید زندگی به پناه خدا بروید. به درگاه او تضرع کنید و او را بخوانید. چه آنکه دعا، مغز عبادت است. و هیچ فرد باایمانی نیست که خدا را بخواند مگر اینکه خدا دعای او را مستجاب گرداند. منتها یا در همین دنیا خواسته اش را می دهد؛ و یا به آخرت تأخیر انداخته و آنجا عنایت می فرماید، و یا بقدر آنچه دعا کرده از گناهانش می آمرزد؛ مادام که کار نامشروعی را از خدا طلب نکند.

از امام صادق (ع) منقول است که فرمود:

"یا مُیَسِّرُ، اُدعُ و لاتَقُل: اِنَّ الاَمرَ قَد فُزِغَ مِنهُ. اِنَّ عِندَاللهِ عزَّوَجَلَّ مَنزِلَهً لاتُنالُ اِلّا بِمَساَلَهٍ. وَ لَو اَنَّ عَبداً سَدَّفاهُ وَ لَم یَسأل، لَم یُعطَ شَیئاً. فَسَل اُعطَ. یا مُیَسَّرُ. اِنَّهُ لَیسَ مِن بابٍ یُقرَعُ اِلّا یوشِکُ اَن یُفتَحَ لِصاحِبِهِ"۱۴

ای میسر (اسم راوی است) دعا کن و مگو که کار تمام شده است [همه چیز از تقدیر خدا گشته و دیگر دعا فایده ای ندارد]. چه آنکه نزد خدای عزوجل منزلتی است که به آن نمی شود دست یافت مگر از طریق دعا و تقاضای از خدا. و اگر بنده ای دهان خود را ببندد و از خدا نخواهد، چیزی به او داده نمی شود. پس بخواه تا به تو بدهند. ای مُیسّر، حقیقت آنکه هیچ دری نیست که کوبیده شود مگر آنکه به زودی به روی کوبنده اش گشوده گردد.

در عظمت و اهمیت دعا ، روایات بی شماری از لسان معصومین علیهم السلام وارد شده است که به دو نمونه اکتفا شد.

پاورقی ها:

۱- (مجلسی، بحارالانوار، ۹۳/۳۰۰؛ حر عاملی، وسائل الشیعه،۴/۱۰۸۷ ؛ متقی هندی، کنزالعمال، ۶۲/۲ )

۲- (مؤمن/ ۶۰)

۳- (طبرسی، مجمع البیان، ۲۰۹/۵ ؛ حویزی، نورالثقلین، جزء رابع / ۵۲۸)

۴- (راغب اصفهانی، مفردات / ۱۶۹)

۵- (مصطفوی، التحقیق، ۳/۲۱۷ )

۶- (همو/ ۲۱۸)

۷- (ضیاءآبادی، توبه/ ۱۷)

۸- (یونس/۲۲)

۹- (مؤمن/۶۰)

۱۰- (فرقان/۷۷)

۱۱- (اعراف/۵۵)

۱۲- (بقره/۱۸۶)

۱۳- (ابن فهد حلی، عُدّه الداعی/۴۰)

۱۴- (کلینی، کافی،۲/۴۶۶ )

۱۵- (حکیمی، جامعه سازی قرآنی/۲۱۷).

۱۶- (قمی، مفاتیح الجنان/۳۲۶)

۱۷- (حکیمی، جامعه سازی قرآنی/ ۲۴۰-۲۳۷)

۱۸- (همو/ ۲۴۱)

۱۹- (مجهول، نزهه الزاهد/۱۰)

۲۰- (همو/۱۲)

۲۱- (دوانی، مفاخر اسلام،۳/۱۳۲ )

۲۲- (الفهرست/۴۲)

۲۳- (ابن قولویه قمی، کامل الزیارات مقدمه کتاب)

۲۴- (دوانی، مفاخر اسلام/۳۸۱)

۲۵- (مجهول، نزهه الزّاهد/ ۱۸)

۲۶- (طوسی، مصباح المتهجد)

۲۷- (اتان گلبرگ، کتابخانه ابن طاووس/۱۳)

۲۸- (همو/۱۴)

۲۹- (حر عاملی، امل الامل، ۲۰۵/۲ )

۳۰- (ر.ک: اقبال الاعمال، سید بن طاووس)

۳۱- (نک: جمال الاسبوع، سید بن طاووس).

۳۲- (نک: الدروع الواقیه، سید بن طاووس)

۳۳- (نک: مُهج الدعوات و منهج العبادات، سید بن طاووس)

۳۴- (نک: فتح الابواب، سید بن طاووس)

۳۵- (نک: الأمان، سید بن طاووس)

۳۶- (إتان گلبرگ، کتابخانه ابن طاووس/۵۹؛ نک: فلاح السائل، سید بن طاووس)

۳۷- (مجهول، نزهه الزاهد/۲۷)

۳۸- (نک: آئین بندگی و نیایش، غفاری)

۳۹- (نک: عُدّه الداعی، ابن فهد حلی)

۴۰- (امین عاملی، اعیان الشیعه، ۱۸۵/۲ )

۴۱- (قمی، فوائد الرضویه/۷؛ امین عاملی، اعیان الشیعه ۱۸۴/۲ )

۴۲- (نک: بلدالأمین، کفعمی)

۴۳- (نک: المصباح، کفعمی)

۴۴- (امینی، الغدیر، ۲۴۹/۱۱ ؛ حر عاملی، امل الامل ۱۵۵/۱ )

۴۵- (نک: مفتاح الفلاح، شیخ بهایی، مقدمه ناشر)

۴۶- (حسن زاده آملی، نور علی نور / ۱۱)

۴۷- (نک: زاد المعاد، مجلسی)

کتابشناسی:

- ابن فهد حلی، عده الداعی و نجاح الساعی، تهران، دارالکتب الاسلامی، چ اول، ۱۴۰۷

- ــــ ، آئین بندگی و نیایش، (ترجمه عده الداعی ابن فهد حلی: غفاری) قم: بنیاد معارف اسلامی، چ اول، ۱۳۷۵ ش.

- إتان گلبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، (ترجمه: سید علی قرائی، رسول جعفریان)، قم: کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۷۱ش.

-امین عاملی، سید محسن، أعیان الشیعه، بیروت: دار التعارف، ۱۴۰۳هـ.

-امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنه و الأدب، بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۴۰۳ هـ،

- حر عاملی، امل الآمل، قم: دارالکتاب الاسلامی، ۱۳۶۲ش.

- ـــــ ، وسائل الشیعه، تهران: مکتبه الاسلامیه، چ پنجم، ۱۳۹۸ هـ.

- حسن زاده آملی، نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور، قم: انتشارات تشیع، چ پنجم، ۱۳۷۶ش.

- حکیمی، جامعه سازی قرآنی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ اول، ۱۳۷۸ ش.

- حویزی، عبد علی بن جمعه العروسی، نور الثقلین، قم: بی جا، بی تا.

- خوانساری، روضات الجنات، تهران: کتابفروشی اسلامیه، ۱۴۱۰هـ.

- دوانی، علی، مفاخر اسلام، تهران: امیرکبیر، چ اول، ۱۳۶۳ ش.

- راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن فی غریب القرآن، تهران: مکتبه المرتضویه، بی تا.

- سید بن طاووس، اقبال الاعمال، به تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، چ اول، ۱۴۱۴ هـ.ق.

- ــــ ، الأمان مِن أخطار الاسفار و الأزمان، بیروت: مؤسسه النور، ۱۴۰۸ هـ.

- ـــ ، جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع، به تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسه الآفاق، چ اول، ۱۳۷۱ ش.

- ــــ ، الدّروع الواقیه من الاخطار فیما یعمل فی شهر یوم علی التکرار.

- ــــ ، فتح الأبواب بین ذوی الالباب و بین رب الارباب فی الاستخارات، قم: موسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، چ اول، ۱۴۰۹ هـ.

- ــــ ، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیل، به تحقیق: غلام حسین مجیدی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چ اول، ۱۴۱۹ق.

- ــــ ، مُهج الدّعوات و منهج العبادات، بیروت: مؤسسه الاعلمی، ۱۴۱۴ هـ.

- شیخ بهایی، مفتاح الفلاح، تهران: انتشارات حکمت، ۱۳۶۹ ش.

- ضیاءآبادی، سید محمد، توبه (شرحی از دعای سی و یک صحیفه سجادیه، تهران: انتشارات نبأ، چ دوم، ۱۳۸۲ ش.

- طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المکتبه العلمیه، بی تا.

- فولادوند، محمدمهدی، ترجمه قرآن کریم، تهران: دارالقرآن الکریم، ۱۳۷۶ ش.

- قمی، ابن قولویه، کامل الزیارات، تهران: مکتبه الصدوق، چ اول، ۱۳۷۵ ش.

- قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۱۹ هـ.

- طوسی، الفهرست، نجف: مکتبه المرتضویه، بی تا.

- کفعمی، علی بن ابراهیم، البلد الأمین و الدّرع الحصین، بیروت: مؤسسه الاعلمی، ۱۴۱۸هـ.

- ــــ ، المصباح فی الأدعیه و الصلوات و الزیارات، بیروت: اعلمی، ۱۴۱۴هـ.

- کلینی، اصول کافی، تهران: مکتبه الصدوق، چ دوم، ۱۲۸۱ هـ.

- متقی هندی، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، بیروت: مؤسسه الرساله، بی تا.

- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران: مکتبه الاسلامیه، ۱۳۷۸ هـ.

- ــــ ، زادالعماد، تهران: انتشارات سعدی، چ اول، ۱۳۷۰ ش.

- طوسی، مصباح المتهجد، بیروت: مؤسسه فقه الشیعه، چ اول، ۱۴۱۱ هـ.

- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، قم: مرکز نشر الکتب، ۱۳۹۷

- مؤلّفی مجهول، نزهه الزاهد، به کوشش: رسول جعفریان، تهران: اهل قلم، چ اول، ۱۳۷۶ ش.

سید مهدی شهیدی

---