چیستان: قِسمی از ایجادیّات دهنکی خلق

سید علیرضا هاشمی

«چیستان قِسمی از ایجادیّات دهنکی [شفاهی] خلق است، که همچون واسطة استراحت، سنجش دانش و طبع آزمایی آدمان به وجود آمده است. این قِسم در اول های پیدایش خود، حِصَّه ای [بخشی، قسمتی] از ایجادیّات دهنکی [شفاهی] خلق باشد هم، با مرور زمان به ادبیات داخل شده یک ژنر [سبک، شیوه] مخصوصی را تشکیل داده است»(سرسخن،9).
این جملات بخشی از سرسخن کتاب «چیستان» (ЧЙСТОНХО) امیربیگ حبیبوف اهل تاجیکستان است که به خط سریلیک نوشته شده و توسط دکتر منوچهر ستوده و خانم فرشته مجیدی به خط فارسی برگردانده شده است.
منوچهر ستوده در نخستین سفر خود به ورارود و خوارزم با خود گفته بود که هر کجا کتاب ادبی ببیند، خریداری می کند و آن را به ایران می آورد. این کتاب را یکی از تاجیکان شهر دوشنبه به نام «کُهزاد» به ایشان هدیه می کند و دکتر ستوده به کمک خانم فرشته جعفری که در دائره المعارف بزرگ اسلامی به زبان روسی آشنایی دارد، آن را به فارسی برمی-گرداند(ر.ک: مقدمة کتاب).
نویسنده در سر سخن کتاب به سابقه ای از جمع آوری کنندگان و تاریخچه ای از کتابهای موجود در مورد چیستان اشاره کرده و می نویسد: «ژنر چیستان حالا هم در ادبیات ساویتی [روسی] تاجیک و ایجادیات دهنکی خلق، موقع [جایگاه] مهمی را اشتغال می نماید. در بسیار شاعران تاجیک مانند: ابوالقاسم لاهوتی، عبدالسلام دهاتی، سهیلی جوهر زاده، میر سعید میرشکر، واحد اسراری و دیگران چیستانهای خیلی خوبی ایجاد کرده اند که این چیستانها بواسطة مطبوعات در بین خلق انتشار یافته اند.
اولین کسی که در این ساحه خذمت [خدمت] نمایان کرده است، نویسنده حکیم کریم می باشد. وی در سال 1931 در یک کتابچه 186 چیستان را نشر نموده است. در سال 1934 O.A.Sukhareva و I.A.Sukharev در مجموعة «متریلها [مطالب] عاید به فالکلار تاجیک» 90 چیستان تاجیکان سمرقند و اطراف آن را به چاپ رسانیده اند. در سال 1959 رفیق ن. معصومی در کتاب عایدات فالکلار تاجیک نوشتة خود، نیز 27 چیستان را درج نموده است. اما بعد از آن هم، بسیاری چیستان ها در ژورنل [مجله] و گزیتها [روزنامه] بطور پراکنده نشر شده برآمدند.
در سال 1956 از طرف رفیقان ر.امانوف و یا.کلانتراف مجموعة چیستانها از چاپ برآمد، که مجموعة مذکور همة چیستانهای جمع آوری شده و پیش از آن نشر شده را در بر گرفته، حالا یکی از مکمل ترین مجموعة چیستانهای تاجیکی به شمار می-رود»(سرسخن، 10 و 11).
مطالب کتاب تشکیل شده است از یک مقدمه به قلم منوچهر ستوده در دو صفحه و سرسخن به قلم امیربیگ حبیبوف درسیزده صفحه، آنگاه نمونه چیستانها در دو قِسم آمده است.
قِسم یَکُم شامل: چیزهای طبیعت و حالتهای آن، آدم و عضوهای آن، اسباب های مدنی، نباتات و میوه ها، حیوانات، پرنده و حشرات، اسباب روزگار، چیستانهای هرخیله [گوناگون] و چیستانهای بی جواب است.
 قِسم دویُّم هم شامل: مسأله های حساب و جوابهاست. در انتها نیز فهرست مؤلفان بعضی چیستانها و فهرست منابع آورده شده است.
کتاب شامل 151 چیستان است که همة آنها به نظم و تنها یک چیستان به نثر است. سُرایندگان این چیستانها مطابق فهرست پایانی کتاب عبارتند از: انوری، بیدل، واصفی، عبدالرّحمان جامی، ابن یمین، شرف الدّین یزدی، هلالی، کمال الدّین اسماعیل اصفهانی، رودکی، ناصر خسرو و شمس الدّین محمد عجبی.
حبیبوف در انتهای سرسخن کتاب اشاره می کند که: در چیستانهایی که به شکل نظم نوشته شده اند، بعضی کمبودهای شعری (ویرانی وزن، قافیه، ردیف) دیده شده که با اندک اصلاح درج شده است. همچنین یادآوری می کند که یک قِسم کمی از چیستانها در منابع شان جواب دارند، اما قِسم زیادی را با رفیقان خود، جواب یافته و درست بودن آن را به محاکمة [بررسی] خوانندگان گذاشته است. حتی ده عدد چیستان را بی-جواب درج کرده تا خوانندگان در یافتن جوابها، فکر آزمایی کنند.
مشخصات کتاب: چیستان(1386)، حبیبوف، امیر بیگ، برگردان: منوچهر ستوده و فرشته مجیدی، تهران: طلایه، 112 صفحه، 1600 تومان

صفحه سید علیرضا هاشمی در انسان شناسی و فرهنگ
http://www.anthropology.ir/node/7462