مسائل محیط زیستی (4):تنوع زیستی

سميرا قاسمي

تنوع زیستی(Biodiversity) به مجموعه ی جانداران روی زمین اعم از انسان ها، جانوران، گیاهان، قارچ ها، موجودات ذره بینی و نیز آشیان و سکونتگاه های این موجودات گفته می شود. اطلس ملی محیط زیست ایران، تنوع زیستی را چنین تعریف می کند: « قابلیت تمایز بین ارگانیسمهای زنده از هر منبع اعم از اکوسیستم های زمینی ، دریایی و دیگر اکوسیستم های آبزی، همچنین شامل ترکیبات اکولوژیکی آنها می باشد. این مفهوم شامل تنوع در درون گونه ها، بین گونه ها و تنوع اکوسیستم ها می باشد.» (1). چنانکه زیست شناسان تخمین زده اند امروز بیش از 100 میلیون گونه بر روی زمین وجود دارد که البته متاسفانه به دلایل گوناگون از جمله دخالت های انسانی بسیاری از گونه ها در حال انقراض هستند. دانشمندان تا کنون در حدود 1.75 میلیون گونه را شناسایی کرده اند که این رقم تنها در حدود 20 درصد از کل گونه های موجود را تشکیل می دهند.  بنا بر یافته های زیست شناسان در هر ساعت 3 گونه در حال نابودی ست. بنابراین شاید بتوان گفت که پس از انقراض دایناسورها که در حدود 65 میلیون سال پیش اتفاق افتاد ما امروز با یک انقراض جدی گونه ها روبرو هستیم. برخی از دانشمندان بیش از 10 میلیون گونه و برخی دیگر بیش از 100 میلیون گونه ی زیستی را بر روی زمین شناسایی کرده اند. به مجموعه ی انسان ها، گیاهان، جانوران، قارچ ها، و موجودات زیر زمینی مانند باکتری ها، به همراه آشیان های آنها اکوسیستم و یا زیست بوم گفته می شود. اکوسیستم سالم برای ادامه ی حیات بر روی زمین بسیار ضروری ست. چراکه یک زیست بوم سالم از طریق تولید مواد شیمیایی می تواند آب و هوای پاکیزه و مناسب جانداران را تامین کند. برای نمونه می توان جنگل ها را در نظر گرفت. درختان نور خورشید را جذب می کنند و انرژی آن را برای ساختن کربوهیدرات (قند و نشاسته) مصرف می کنند که ماحصل جانبی این فرآیند اکسیژن است. بنابراین جنگل های وسیع از جمله جنگل های آمازون به همین روش مقدار زیادی از اکسیژن جو زمین را تامین می کنند. بدین ترتیب هر گونه ی گیاهی، جانوری، انسانی می تواند به بهبود و سلامت زیست بوم کمک کند. از سوی دیگر نیز سلامت زیست بوم وابسته به هر گونه است؛  حذف هر یک از گونه ها می تواند به کل زیست بوم آسیب جدی وارد کند.
گوناگونی بوم شناختی (Ecological Diversity)
به مجموعه ی شبکه ی گونه های مختلفی که در یک زیست بوم زندگی می کنند و تاثیرات متقابل و پویایی که بر روی هم می گذارند گوناگونی بوم شناختی گفته می شود. هر زیست بوم از موجودات زنده ( انسان ها، حیوانات، گیاهان، قارچ ها و میکروبها) و اجزاء غیرجاندار مانند ( اقلیم و مواد شیمیایی) تشکیل شده است که اینها از طریق انر‍ژی با یکدیگر مرتبط می شوند. تقریبا در تمامی اکوسیستم ها انرژی نهایی توسط خورشید تامین می شود. گیاهان این انرژی را جذب و در برگهایشان غذا سازی می کنند. حیوانات از این برگ ها به طور مستقیم یا غیر مستقیم تغذیه کرده و انژی ذخیره شده در برگ ها در بدن آنها وارد می شود. انسان ها نیز گوشت حیوانات را مصرف می کنند. حذف تنها یک گونه از زیست بوم می تواند آسیب جدی به کل زیست بوم وارد سازد. برای نمونه در اواخر سده ی 19، شکار بی رویه ی سگ آبی در کرانه های اقیانوس آرام در شمال غربی ایالات متحده و کانادای غربی موجب شد تا این گونه ی جانوری تا مرز انقراض پیش برود. کم شدن شمار سگ دریایی موجب افزایش غذای آنها یعنی ستاره ی دریایی شد. حجم انبوه ستاره های دریایی موجبات نابودی بستر جنگل های جلبکی را فراهم آورد. بدون این جلبک ها بسیاری از ماهی ها و بی مهره گان از جمله انواع حلزون ها از بین رفتند. سرانجام پس از تلاش های بسیار و در اواخر سده ی 20، شمار سگ های آبی در این منطقه ی به وضعیت قبلی خود بازگشت. در تنوع تکاملی (Evolutionary diversity) ارتباط دهنده ی میان گونه هاست نه جریان انر‍ژی بلکه ژنتیک است. هر چه دو گونه به یکدیگر نزدیکتر باشند اطلاعات ‍ژنتیکی بیشتری میان آن دو مشترک بوده و در نتیجه به یکدیگر شباهت بیشتری دارند.
بحران جهانی تنوع زیستی و تاثیرات انسانی
بسیاری از زیست شناسان با زیست شناس تکاملی نامدار آمریکایی ادوارد ا ویلسون (Edward O Wilson) هم عقیده هستند که سالانه در حدود 27 هزار گونه در جهان منقرض می شود. با بررسی و تحلیل تصاویر ماهواره ای از قاره، در طی سال های گوناگون از یک منطقه مثلا جنگل های گرمسیری) می توان میزان تخریب وارد شده و در نتیجه  تعداد گونه های منقرض شده را محاسبه نمود. امروزه دانشمندان بر این باورند که سبب نابودی بسیاری از گونه های گیاهی و جانوری فعالیت های زیان بار انسانی ست. یکی از مسائل اساسی و دغدغه ی اصلی قرن بیستم،‌تنوع زیستی ست که البته شرط وجود آن هم یک زیست بوم سالم است. در تمام طول عمر سیاره ی زمین (4.5 میلیارد سال) 5 بار زمین عاری از حیات شده است و این به دلیل تغییرات اقلیمی، برخورد شهاب سنگ ها و غیره بوده است. اما امروز نه دیگر فجایع و بلایای طبیعی که انسان و فعالیت های اوست که این کره ی آبی را تا مرز نابودی پیش می برد. یکی از دلایل عمده ی نابودی تنوع زیستی افزایش چشمگیر جمعیت انسانی ست. نیمی از هر آنچه که در زمین تولید می شود، به تنهایی توسط گونه ی انسان مصرف می گردد. برآورد شده است که تا سال 2050 این جمعیت 6 میلیاردی دو برابر خواهد شد. البته این را هم نباید فراموش کرد که بیش از 1 میلیارد انسان با کمبود منابع روبرو هستند. میزان مصرف هر فرد آمریکایی با وضعیت مالی متوسط تقریبا 30 برابر هر فردی ست که در کشور های در حال توسعه زندگی می کند. امروز، تنها دلیل بزرگ و مهم نابودی تنوع زیستی، انسان می باشد. از انقلاب کشاورزی که در 10 هزار سال پیش شکل گرفت، جمعیت 5 میلیونی انسان به 6 میلیارد رسیده است. از چندین سده ی گذشته تا به امروز فعالیت های انسان از جمله ساختن سدها ، جاده ها، راه اندازی صنایع گوناگون و غیره ، موجب شده است تا بسیاری از زیست بوم ها تخریب و از گونه های خود خالی شوند.  شاید مشخص ترین نمونه را بتوان از بین بردن بخش وسیعی از جنگل های آمازون به منظور چرای دام ها و رونق بخشیدن به صنعت گوشت دانست. همچنین بسیاری از صیدهای بی رویه با شیوه های نوین صید آسیب جدی به زیست بوم دریایی وارد کرده است. علاوه بر اینکه ماهی در حجم انبوهی صید می شود بسیاری از بی مهره گان مانند حلزون ها و کرم ها که سود تجاری ندارند در تور و همراه با ماهی ها از زیست بوم دریایی خارج می گردند، که البته به لیست قربانیان تور صیادان باید دلفین ها و فک ها را نیز اضافه کرد. رشد جمعیت انسانی موجب شده است که امروز انسان در بسیاری از نقاط زمین دیده شود. ورود گونه های غیر بومی به یک زیست بوم می تواند به آن آسیب جدی وارد کند. برای نمونه پس از جنگ جهانی دوم ورود یک نوع مار غیر بومی به جزیره ی گوآم (Guam) از طریق یک کشتی نظامی، موجب از بین بردن پرندگان جزیره شد. زیرا این مار قهوه ای رنگ درختی، بومی جزیره نبود و  پرندگان برای حفاظت از خود و جوجه ها یا تخم هایشان تکامل نیافته بودند. البته امروز به منظور حفاظت از تنوع زیستی و برای جلوگیری از ششمین نابودی حیات در کره ی زمین راه هایی اندیشیده شده است. برای نمونه در برخی از کشورها قوانین حفاظت از گونه های در حال انقراض و نیز در سرتاسر جهان شماری قوانین بین المللی به تصویب رسیده است.
تنوع زیستی در ایران
ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی ای که در آن واقع شده است دارای تنوع اقلیمی بالایی ست که در نتیجه از تنوع زیستی بالایی نیز بهره مند می باشد. 160 گونه پستاندار، 500 گونه پرنده، 270 گونه ماهی، 8 تا 10 هزار گونه گیاهی تا به امروز در ایران ثبت شده است. ایران به لحاظ شمار گونه های گیاهی و نیز ذخایر ژنتیکی گیاهی از اهمیت وِیژه و جایگاه بالایی برخوردار است. اما متاسفانه استفاده از بسیاری از آفت کشها و مواد شیمیایی موجب از بین رفتن یا کم توان شدن این گونه های گیاهان بومی می شود. بر طبق برآوردهای موجود، جنگل های شمال ایران تا 3 دهه ی آینده به دلیل برداشت های صنعتی و غیر مجاز از بین خواهند رفت. یکی از شیوه های اساسی برای کند کردن تخریب جنگل های شمال، نگهداری از این زیست بوم و حفظ تنوع زیستی آن، فراخواندن مردم محلی و مشارکت دادن آنها در حفظ، احیاء و بهره برداری از جنگل هاست.
(1)    اطلس ملی ایران، محیط زیست، صفحه ی 6


منابع:
Eldredge, Niles. "Biodiversity." Microsoft® Encarta® 2009 [DVD]. Redmond, WA: Microsoft Corporation, 2008.

اطلس ملی ایران، محیط زیست، ناشر سازمان نقشه برداری کشور، چاپ اول 1380