معرفی چهار کتاب در زمینه پوشاک ایرانیان از آغاز تا پایان دوره ساسانی(1): تاریخ پوشاک ایرانیان

زینب بهمن

مقدمه:
هر چیزی که کل بدن یا بخشی از آن را بپوشاند و یا زینت کند پوشاک نام دارد. "انسان در آغاز آفرینش نیازی به پوشش تن و سر نداشته است زیرا بدنش پوشیده از مو بوده ولی در نتیجه تکامل و کم شدن موهای روی پوست بدن که به لحاظ تاثیر اوضاع طبیعی رخ داده بود احساس نیاز به پوشاندن تن و سر برای دفاع از خود در مقابل گرما و سرما و سایر عوامل طبیعی در او قوت گرفت."(غیبی،1387، صفحه 17). پوشاک هر ملتی بخشی از فرهنگ و تمدن آن ملت محسوب می شود و علل گوناگونی مانند موقعیت جغرافیایی، تاریخی، فرهنگی، دین و مذهب، وضعیت اقتصادی، سیاسی و ... پوشاک هر قومی را مشخص می کنند. "پوشاک مبین تحولات یک جامعه و در عین حال بیانگر تفاوت هایی است که میان اقشار آن جامعه وجود دارد."(غیبی، 1387، صفحه 17). "ایران به واسطه موقعیت جغرافیایی خود همواره در میان کشور های خاور میانه و خاور نزدیک جایگاه خاصی داشته و دارد. کشور کهنسال ما از آغاز در کشمکش با کشور های جهان بوده است. از این رو بسیاری از مظاهر فرهنگی و تمدنی ایران و سایر کشور های جهان در تعامل بوده اند."(غیبی،1387 صفحه 15) و پوشاک  به عنوان یکی از مظاهر فرهنگ و تمدن تغییرات بسیاری به خود دیده است. ایرانیان از دیر باز دارای فرهنگی عظیم و تمدنی بسیار غنی بوده اند. از این رو بررسی در زمینه پوشاک ایرانیان پژوهشی است بزرگ که نیاز به وقت و سرمایه فراوان دارد؛ به همین دلیل بیشتر پژوهشگرانی که در این زمینه به تحقیق و بررسی پرداخته اند یک بازه زمانی خاص را برای پژوهش خود انتخاب کرده اند. معرفی کتبی که در ذیل می آید درباره پوشاک ایرانیان از ما قبل تاریخ تا پایان دوره ساسانی می باشد. امید آنکه این معرفی بتواند  به محققان را در این زمینه یاری رساند.   

 
1.    کتاب "تاریخ پوشاک ایرانیان":

رحیمی، پریچهر،1385 (1385)، تاریخ پوشاک ایرانیان (نگرشی بر پوشاک ایرانیان از هزاره پنجم پیش از میلاد تا اواخر دوره هخامنشیان)، تهران: دانشگاه هنر.

 
هدف از تالیف کتاب توسط نویسنده:

پریچهر رحیمی از سال 1370 به تدرس تاریخ لباس و طراحی و دوخت لباس، در دانشکده سینما و تاتر دانشگاه هنر پرداخته است. به گفته او در همین کتاب "کتابی به عنوان پوشاک، که صرفا برای آگاهی یافتن از پوشاک ایرانیان باشد بسیار اندک است."(مقدمه مولف)
به همین دلیل او تصمیم می گیرد با مرور کتابهای تاریخی، هنری، سفر نامه ها و بازدید از موزه ها، مطالبی را در این زمینه گرد آوری کند. به گفته او "این موضوع در چند مجلد ارائه خواهد شد و در حال حاضر فقط جلد اول کتاب با عنوان تاریخ پوشاک ایران (نگرشی بر پوشاک ایرانیان از هزاره پنجم پیش از میلاد تا اواخر دوره هخامنشیان) به چاپ رسیده است."(مقدمه مولف، همین کتاب)   

این کتاب به ترتیب شامل پیشگفتار، مقدمه ای بر پیدایش و سیر تحولات پوشاک، فصل اول (سرزمین ایران و پوشاک ساکنان آن از هزاره پنجم تا آغاز هزاره اول پیش از میلاد)، فصل دوم (پوشاک ایرانیان از آغاز هزاره اول پیش از میلاد و دوره مادها)، فصل سوم (پوشاک ایرانیان در دوره هخامنشیان)، فهرست منابع و ماخذ (با ذکر منبع مطالب هر فصل به طور جداگانه)، فهرست اعلام و توضیحات لازم (واژه نامه) و سپس بخش واژه یاب می باشد.

پیشگفتار:
در بخش پیشگفتار به شکل کلی به بررسی ادوار چهار مرحله ای تکامل انسان شامل: دوره جنگل نشینی، غار نشینی(یخ بندان)، ورود به دشتها و چادر-نشینی و سپس دوره کشاورزی و شهر نشینی به ویژه وضعیت پوشاک در این دوره ها  پرداخته و به این موضوع که در طی شهرنشینی تمدن ها بر هم تاثیر گذار بودند اشاره می شود نکته بعدی در این فصل، این است که جامعه شناسان و مورخان سرگذشت انسانها را از نظر سیر تحول اجتماعی، سیاسی و صنعتی به دوره پیش از تاریخ و پس از آن تقسیم کرده اند و به توضیحاتی در این باب می پردازد.

مقدمه:
در قسمت مقدمه ابتدا گامهای مختلفی که بشر در راه پدید آمدن تمدن و تغییر و تحول آن برداشته مطرح و سپس تاریخ لباس به عنوان بخشی از تاریخ تمدن بررسی شده است.

نکاتی درباره کتاب:
یکی از ویژگی های مهم این کتاب مصور بودن آن است. تصاویر بسیاری که در هر بخش به صورت سند، در رابطه با موضوعات مورد بحث آمده، پژوهشگر را در درک بهتر مطالب یاری می کند. به طور کلی تصاویر کتاب شامل دو بخش شکل ها و عکس ها می باشد.
عکس ها را می توان به دو گروه تقسیم کرد: 1- تندیسها، اشیاء و ابزار آلات یافت شده توسط باستان شناسان(به همراه ذکر جنس آنها) 2- نقوش برجسته یا همان سنگ نگاره ها
شکل ها را هم  می توان به دو دسته تقسیم کرد:1- شکل هایی که از تندیس های ارائه شده برای فهم بهتر طرح شده اند؛ زیرا برخی از قسمتهای تندیس ها تخریب شده و طرح کشیده شده مطالب را قابل فهم تر می کند 2- طرح هایی که از برخی اشیا و سنگ نگاره ها آمده و عکس اصل شئ یا نقش برجسته در کتاب نیامده است.
در کنار همه شکل ها و عکس ها توضیحات تکمیلی می آید و ضمنا در پایان هر فصل فهرست عکسهای بخش مورد نظر به همراه منبع آن ذکر می گردد.
در همه فصول کتاب، پوشاک مردم هر دوره با جزئیات کامل مثل  اجزای مختلف، تزئینات و هنر های کاربردی روی آنها، شیوه پوشیدن و گاهی شیوه دوخته شدنشان با الفاظ امروزی مثل سجاف، آستر و ... شرح شده است.
در فصل های مختلف این کتاب ارجاعات بسیاری به آثار "اومستد"، "گریشمن" و "دیاکونوف" و "پیرنیا"، آورده شده است. این چهار تن از جمله پژوهشگران و نویسندگان در حوزه تاریخ ایران باستان بوده اند.
اومستد در ۱۸۸۰ در  تروی آمریکا به دنیا آمد. او خاور شناس، مورخ و متخصص در تاریخ هخامنشی و آشور بود. وی در زمینه مطالعات شرقی و کلاسیک تحصیل کرد و استاد زبانهای یونانی و لاتینی و همچنین استاد تاریخ ملل قدیم مشرق در دانشگاه پرینستون بود. وی همچنین به تدریس آشور و سایر ملل مشرق در دانشگاههای کلمبیا، کورنل و شیکاگو پرداخت. کتاب تاریخ شاهنشاهی هخامنشی اثر اوست که در این زمینه به بحث و بررسی پرداخته است. (برگرفته از سایت ویکی پدیا)
گیریشمن در سال 1985 در اکراین به دنیا آمد و در زمینه باستان شناسی و زبانهای باستانی به تحصیل پرداخت. او به آثار باستانی ایران علاقه داشت و در تپه گیان، اسد آباد ، لرستان، تپه سیلک، چغازنبیل، جزیره خارک و ... به حفاری های باستان شناسی پرداخت. تالیفات او در زمینه باستان شناسی و تاریخ بسیار است از آن جمله می توان اثرش مهمش "ایران از آغاز تا اسلام" را نام برد که توسط دکتر محمد معین ترجمه شده است.(برگرفته از سایت ویکی پدیا)
دیاکونوف ایران شناس و شرق شناس روسی در 1915 به دنیا آمد. او در زمینه تاریخ شرق باستان و زبانهای باستانی متخصص، و نویسنده کتاب تاریخ ماد درباره تاریخ ایران می باشد.( برگرفته از سایت ویکی پدیا)
حسن پیرنیا در سال 1251 در تبریز به دنیا آمد. وی حقوق دان، سیاستمدار و تاریخ نگار ایرانی و نخست وزیر ایران در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی می باشد. "وی آثار با ارزشی چون مجموعه سه جلدی تاریخ ایران باستان، داستانهای ایران قدیم و حقوق بین الملل را نوشت. کتاب تاریخ ایران باستان (در سه جلد) نخستین کتابی است که به شیوه علمی و بر اساس مستندات و کشفیات باستان‌شناسی درباره گذشته تاریخی ایران نگاشته شده و هنوز هم مورد توجه‌است.(برگرفته از سایت ویکی پدیا)

فصل اول:
قبل از شروع فصل ابتدا نقشه ایران در دوره قبل از تاریخ می آید. در این فصل در قسمت هزاره پنجم و چهارم پیش از میلاد، ابتدا اجمالا شیوه زندگی مردم مثل طریقه خانه سازی، فعالیت های مرسوم، هنر، جهان بینی و اعتقادات(در دوره هزاره چهارم پیش از میلاد)، علاقه مندی ها و ... ذکر می گردد و در ادامه به طور مفصل به شیوه پوشش و نوع پوشاک، انواع زیور آلات مصرفی شامل (انگشتر، گردن بند، دستبند، گوشواره و ... با ذکر جنس آنها مثل عقیق، لاجورد و ...)، ابزار آلات جنگی و هر چیزی که بتوان به آن نام پوشیدنی داد و لوازم آرایش هر دوره (آینه، بطریهای عطر و ... ) پرداخته شده است.
همچنین گاهی در این فصل، تحولات بنیادینی که در دوره ای اتفاق افتاده مثل اختراع چرخ کوزه گری و تغییر سبک هنر در هزاره چهارم نسبت به دوره قبل و ... بیان شده اند.
در بخش هزاره سوم ابتدا به اقوام و گروههایی که در این دوره در غرب ایران از شمال تا جنوب دولتهایی تشکیل داده اند اشاره می شود. سپس درباره هر یک، مختصری راجع به منطقه پراکندگی، شیوه زندگی و ... آمده است. این اقوام شامل: هوریان، لولوبیان، گوتیان، عیلامیان و کاسیان می باشند.
برخی از آنها مثل عیلامیان تمدنی غنی داشتند و آن را به آیندگان منتقل کردند و همانطور که گفتیم، پوشاک بخشی از تمدن هر قوم می باشد. درباره تمدن عیلامیان در این کتاب چنین می آید: "این قوم از زمانهای بسیار دور در این سرزمین پهناور می زیسته اند و از اوایل قرن چهارم پیش از میلاد زندگی شهر نشینی را در آنجا آغاز کرده اند" و "اگر بخواهیم عیلام و عیلامیان را بررسی کنیم خود کتابی مفصل خواهد شد ولی اجمالا باید یاد آور شد که این قوم متمدن خط عیلامی را ابداع کردند، معابد و ساختمانهای بسیاری ساختند و در هنر سفال و فلز کاری  پیشرفت چشمگیری داشتند. در این دوره عیلام سیلک را تحت نفوذ هنر و تمدن خود قرار داد. خط عیلامی را در مهرهای بدست آمده از این ناحیه می توان دید. ناحیه گیان نیز از هنر سفالگری عیلام تاثیر گرفت."(صفحه 6 و 7 همین کتاب)  
در قسمت هزاره دوم به تشکیل اتحادیه ختیان (هتیان) و تشکیل پادشاهی میتانی در بین النهرین پرداخته شده اما در مورد لباس این گروهها مطلبی نیامده است.

فصل دوم:
ابتدای فصل دوم به بررسی چگونگی تشکیل حکومت مادها، پراکندگیشان در نواحی مختلف ایران و تقسیم بندی آنها از نظر جغرافیایی و تاریخی به سه بخش 1- ماد آتروپن 2- ماد سفلی 3- ماد پارتانکای باستانی اختصاص دارد و سپس مطالب فصل به دو بخش:
1-    پوشاک و زیور های اقوام ایرانی در هزاره اول پیش از میلاد و
2-    پوشاک و زیور های مادها
تقسیم شده است.
بخش اول:
در بخش اول به ترتیب آثار مکشوفه مناطق باستانی سیلک، خوروین، حسنلو، لرستان، زیویه مورد توجه قرار گرفته اند و درباره نحوه پوشاک مردم در این بازه زمانی (هزاره اول پیش از میلاد) مطالبی آمده است.
نکته ای جالب که در پایان بخش اول از فصل دوم به آن اشاره شده این است که: "با مشاهده این تصاویر پی خواهیم برد که بعد ها پارسیان هخامنشی چگونه از این نقوش الهام گرفتند و در هنر خویش آن را به کار بردند." (صفحه 77 همین کتاب)
بخش دوم- پوشاک و زیور های ماد:
 در این قسمت منابع بررسی پوشاک مادها مورد توجه قرار گرفته اند. این منابع عبارتند از:1- نقوش سنگی آشوری 2- نقوش سنگی موجود در غرب ایران یا نزدیک این منطقه 3- آثار و اشیای به دست آمده از منطقه جیحون و 4- نقوش برجسته سنگی تخت جمشید که غنی ترین منابع به جای مانده در این باب (پوشاک ماد ها) می باشند. بخشی از کتاب در این باره:  "هر چند تخت جمشید در دوره هخامنشی ساخته شده است ولی از آنجا که بسیاری از مورخان معتقد بودند که پارسی ها از پوشاک مادها استفاده کرده اند و بسیاری از نمایندگان ملل تابع نیز پوشاک ماد بر تن دارند، ناگزیریم گروه های نشان داده شده در تخت جمشید را تقسیم بندی کرده و پوشاک انها را بررسی کنیم." (همین کتاب صفحه 92)
در قسمت بعد به تفصیل درباره هر یک از اجزای لباس مادها شامل: پیراهن، شلوار، کفش، جبه، شنل(ردا) و کلاه مطالبی آمده است و سپس به برخی ابزار و وسایل زینتی در این دوره مانند: کمربند، چوبدستی، قمه، قمه ی اسلحه دار به همراه غلاف و نقش های روی آن و کماندان سخن گفته شده و پس از آن به پوشاک رزمی ماد ها (بیشتر از طریق عکس ها)  پرداخته  می شود.
پوشاک بانوان ماد، عنوان بعدی این فصل را به خود اختصاص می دهد. منابع مربوط به پوشاک بانوان ماد شامل: 1- نقوش آشوری، و 2- آثار اندک به دست آمده از جیحون می باشد. قبل از بررسی آثار به دست آمده از این منابع، مختصری درباره نساجی و نقش پارچه، استفاده از جواهرات و زیور آلات گوناگون توسط مردان و زنان این دوره  می آید و پس از آن  اختصاصا به پوشاک زنان پرداخته شده است.

فصل سوم:
 در این فصل به ترتیب  شامل این مطالب است:
-    در ابتدای فصل نقشه ایران در دوره هخامنشی و خلاصه ای درباره آغاز تا پایان شاهنشاهی هخامنشی (پارسیان) آمده است.
-     پوشاک پارسیان و دگرگونیهای آن:
 پیشینه پوشاک آنها، دگرگونیها در این زمینه در کل دوره هخامنشی، علت انتخاب ابن نوع پوشاک خاص، علت استفاده از زیور آلات گوناگون در این دوره، هیات ظاهری مردمان پارسی، برخی رسوم در نوع لباس، شکل آرایش مو، استفاده از مواد آرایشی، عطر و... از جمله مطالب این قسمت می باشد.  در ادامه آداب و رسوم درباری مثل بار عام، بار خاص و ... خصوصا در دوره کورش کبیر و داریوش شاه، جزئیات لباس و حتی سوزاندن عطر ها و بخورات خاص در هر مراسمی مورد توجه قرار می گیرد.
-    بافت، جنس، نقش و رنگ پارچه در این دوره
-    به تفصیل درباره هر یک از اجزای پوشاک پارسیان شامل: پوشش سر(کلاه)، تاج، کلاه راسته، نیم تاج(دیهیم)، کلاه ترک دار(خیاره دار)، کلاه ساده بدون ترک، کلاه ساده بدون سقف (کلاه حلقه ای)، سربند، باشلق و کفش سخن گفته شده است.
-    پوشش بانوان در دوره هخامنشی: این بخش به شرح سرپوش، تاج و زیور زنان پارسی به تفصیل و جداگانه می پردازد.
-    جامه پارسی به دو بخش بالاتنه و دامن تقسیم شده و درباره هر یک مطالبی آمده است.
-    پوشاک و ابزار رزم پارسیان، آخرین بخش این فصل را تشکیل می دهد و کتاب بدین ترتیب به پایان می رسد.

 

 

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294