فلاکت آدم‌ها

حسين ميرزايی

کتاب ۱۴۶۱ صفحه‌ای «فلاکت آدم‌ها»[2] حاصل سه سال کار مداومی بود که بیست و سه تن از همکاران نزدیک پیر بوردیو زیر نظر مستقیم و پی‌گیرانه او به ثمر رساندند. اصل کار، سلسله مصاحبه‌هایی طولانی است با نمونه‌ای بسیار گسترده از پایین‌ترین اقشار مردم کشور فرانسه، از کارتن خواب‌ها گرفته تا ساکنان مناطق فقیرنشین شهر‌ها و کارگران مهاجر، خرده کشاورزان، افراد پلیس، پرستاران، دانشجویان و ...

 که فضاهای عسرت بار و دردآلود زندگی آنها را از زبان خودشان ترسیم می‌کند. این کتاب تجربه‌هایی از جهان اجتماعی را که انسان‌های محروم که هریک به نوعی و به سبک خود زندگی می‌کنند، به نمایش می‌گذارد و شرایط پست و بی‌آینده این اعضای جامعه مرفه و پر آوازه کشوری پیشرفته را ترسیم می‌کند.

حسین میرزایی[1]

کتاب ۱۴۶۱ صفحه‌ای «فلاکت آدم‌ها»[2] حاصل سه سال کار مداومی بود که بیست و سه تن از همکاران نزدیک پیر بوردیو زیر نظر مستقیم و پی‌گیرانه او به ثمر رساندند. اصل کار، سلسله مصاحبه‌هایی طولانی است با نمونه‌ای بسیار گسترده از پایین‌ترین اقشار مردم کشور فرانسه، از کارتن خواب‌ها گرفته تا ساکنان مناطق فقیرنشین شهر‌ها و کارگران مهاجر، خرده کشاورزان، افراد پلیس، پرستاران، دانشجویان و ... که فضاهای عسرت بار و دردآلود زندگی آنها را از زبان خودشان ترسیم می‌کند. این کتاب تجربه‌هایی از جهان اجتماعی را که انسان‌های محروم که هریک به نوعی و به سبک خود زندگی می‌کنند، به نمایش می‌گذارد و شرایط پست و بی‌آینده این اعضای جامعه مرفه و پر آوازه کشوری پیشرفته را ترسیم می‌کند.

 درد و رنجی که جامعه‌شناسی بوردیو در اینجا به تصویر می‌کشد، به «فلاکت شرایط زندگی»[3] ناشی از کمبود امکانات و فقرمادی و مالی آدم‌ها منحصر نمی‌شود، بلکه به صورت‌های جدید‌تر فلاکت که در آن آمال و امیال مشروع هر یک از آن‌ها در راه خوشبختی و شکوفایی شخصی دائماً به موانعی برخورد می‌کند و با قوانینی روبرو می‌شود که اشخاص برای مقابله با آن‌ها آماده نشده‌اند، جلوه می‌کند. جامعه‌شناس این وضعیت دشوار را «فلاکت موضع»[4] می‌نامد و آن را که در خانه و مدرسه و بازار کار و رقابت‌های سخت اجتماعی و خشونت‌های شهری تولید و بازتولید می‌شود، آشکار می‌سازد و سازو کارهایی که زندگی را دردناک و حتی غیر قابل زیست و تحمل می‌کند، به روشنی نشان می‌دهد.

 بوردیو در مقدمه پر فروش‌ترین کتاب خود، فلاکت آدم‌ها، می‌نویسد: ما در اینجا شواهد زنده‌ای را که مردان و زنان درمورد زندگی خود به دست ما سپرده‌اند، منتشر می‌کنیم تا توجه همراه با فهم و درک خواننده را به آن‌ها جلب کنیم و آن‌ها را آگاهی بخشیده و به راه خود بکشانیم. او بر فهم هر دو نوع فلاکت پا می‌فشارد و خواننده را از داوری نسبت به آن‌ها منع می‌کند. او مایل نیست وی را دربرابر حجم عظیمی از اطلاعات درباره زندگی روزمره مردم به قضاوت بنشاند و یا ترحم او را برانگیزاند، بلکه تلاش دارد خواننده را عادت بدهد که تبعیض‌ها را ببیند و آنها را «فهم» کند. وقتی از بوردیو سؤال می‌شود هدفش از نوشتن این کتاب چه بوده است، پاسخ مفصلی می‌دهد که بسیار آموزنده است. او می‌گوید از سال‌های ۱۹۳۰ همیشه نوعی تقابل میان دو نوع جامعه‌شناسی وجود داشته است: جامعه‌شناسی نوع اول به کلی‌ترین و عام‌ترین پرسش‌ها درباره گردش کار اجتماعی پاسخ داده است (جامعه‌شناسی کلان) در صورتی که جامعه‌شناسی نوع دوم به رفتارهای روزمره پرداخته است (جامعه‌شناسی خرد) و پیوسته چنین تصور می‌شده که موضوع این دو رویکرد جامعه‌شناختی چنان تخصصی و ویژه‌اند که اولی چیزی برای گفتن درباره دومی ندارد. «گویی گفتمان جامعه‌شناختی درباره تحول کلی جهان اجتماعی جز به پدیده‌های کاملاً بیگانه نسبت به رفتار عاملان اجتماعی (وقتی این رفتار در حالت فردیت آن در نظر گرفته شود) نمی‌پردازد.» آن‌گاه ادامه می‌دهد: «کتاب مقدس مارکسیستی[5]، دراین نوع نگاه، بی‌تقصیر نبوده است؛ هم آن بود که مولفه‌های جبری جهان اجتماعی را در کیسه زیر ساخت‌ها و حرکات بی‌فرجام را در کاسه رو ساخت‌ها می‌ریخت. اما منازعات به اصطلاح روش‌شناختی هم در این میان نقش عمده بازی کرده‌اند، زیرا آن‌هایی که اهّم جامعه‌شناسی را در تعریف موضوع آن می‌دانستند و هر گونه مشروعیت پژوهش جامعه‌شناختی را- که ادعا می‌کرد مسئله [...] سازگاری عامل را با محیط زیست اجتماعی‌اش بهتر و بیشتر پردازش می‌کند- انکار می‌کردند، به این منازعات دامن می‌زدند».

 بوردیو پس از تسویه حساب خود با برخی از مارکسیست‌های دو آتشه و جامعه‌شناسان روش‌گرا، در مقدمه پاسخ خود به پرسش بالا، شاید تحت تاثیر بحران‌های اجتماعی آن زمان و اوج گیری موج راست افراطی در صحنه اجتماعی فرانسه، چنین ادامه می‌دهد: عالم سیاست در دهه‌های اخیر، رسالتی برای خود قائل شده است و آن اینکه تصمیمات خود را بر پایه تحقیقات علمی بگیرد. به ویژه که با سقوط کمونیسم، برنامه‌ریزی از بالا به هر شکل آن از اعتبار افتاده و جامعه‌شناسی «مورد خاص» و حتی «آسیب‌شناسی» مورد توجه قرار گرفته است. جامعه‌شناسی عمومی جهان اجتماعی، در نظر‌ها انگ ایدئولوژی خورده و خطر آفرین شده است.

به هر تقدیر، بوردیو در پاسخ به چرایی نگارش این کتاب می‌گوید کلی‌ترین منطق‌های اجتماعی می‌توانند رفتار‌ها و نحله‌های فکری روزمره و همگانی را در نظر بگیرند. حتی باید در این کار تسریع به عمل آید تا هم در دام «نظریه‌گرایی» باقی نماند و هم پا را از تک نگاری‌ها و مطالعات موردی فرا‌تر گذاشت. چنانچه بخواهیم موجودیت رایج را بفهمیم، باید نزدیکی و در هم تنیدگی شرایط تولیدِ فلاکت اجتماعی را با شرایط تولید صورت‌های متنوع سلطه سیاسی نشان بدهیم. اینجاست که بوردیو بر اهمیت روش کار خود در کتاب «فلاکت آدم‌ها» تکیه می‌کند و بر رفع اعوجاج در روش برقراری ارتباط با مردم، در کاوش‌ها، پا می‌فشارد.

 بوردیو عقیده دارد که با علم هم می‌توان کار سیاسی کرد. او در این کتاب و به طور کلی در آثار خود به خوبی نشان می‌دهد چگونه نظام سلطه، جهان اجتماعی را آن طور که شکل داده است از راه‌های مختلف بازتولید می‌کند و چگونه آن را طبیعی جلوه می‌دهد. این کار بوردیو بار‌ها به او انتقاد شده و نسبت به تاثیری که پیام جامعه‌شناختی وی در جامعه فرانسه بر جای می‌گذارد تردید نشان داده شده است، اما چه کسی نمی‌داند که نظریات این دانشمند دست کم به آن‌هایی که رنج‌های خود را فقط به خود مربوط می‌دانند و سلطه را امری بدیهی و تبعیض و تفاوت را امری طبیعی می‌پندارند، می‌فهماند که علت‌های اجتماعی موجب فلاکت آنهاست و به این ترتیب سبب می‌شود تا بر احساس تقصیر خود که بر اثر ناکامی‌ها در آنها رشد می‌کند، فائق آیند.

او با جفای جهان نولیبرالی بی‌رحم در می‌افتد و آن را قابل تغییر می‌داند و با این جمله معروف خود امید را در دل‌ها زنده می‌کند: «آنچه را که جهان اجتماعی ساخته، جهان اجتماعی مسلح به‌‌ این دانش می‌تواند تخریب کند.»

 

[1] دانشجوی دکتری انسان‌شناسی فرهنگی در دانشگاه پروانس فرانسه

[2] La Misère du monde (1993), Sous la direction de Pierre Bourdieu, Paris: Seuil  (عنوان این کتاب در مطالب دیگر ویژه‌نامه «فقر جامعه» ترجمه شده است»

[3] Misère de condition

[4] Misère de position

[5] Vulgate marxiste

این مطلب متعلق به ویژه نامه "دهمین سالگرد درگذشت پیر بوردیو" است. این ویژه نامه به زودی در سایت انسان شناسی و فرهنگ منتشر خواهد شد.

پرونده ی «پیر بوردیو» در انسان شناسی و فرهنگ
http://www.anthropology.ir/node/11314