انسان شناسی و طب سنتی: بررسی انسان شناسی عطاری های تهران

صفا بوغیری

پایان نامه کارشناسی ارشد – دانشکده علوم اجتماعی – دانشگاه تهران –  88- استاد راهنما : منیژه مقصودی
در هر عصری از زندگی اجتماعی انسان و در هر یک از مراحل تاریخ تمدن بشر، مطالعاتی در زمینه گیاهشناسی و اثرات طبی آن صورت پذیرفته و روزبه روز نقش عمده این اثرات برای همگان به خصوص دانشمندان مشخص شده است و شکی نیست که امروز اهمیت گیاهان و کاربرد آن در زندگی انسان ها و جهت ساختن دارو ثابت گردیده است. بطوری که در دانشگاه ها و دانشکده های داروسازی به علت این که برخی از داروها ریشه گیاهی دارند مبحثی تحت عنوان گیاه دارویی برای دانشجویان تدریس می شود. اخیراً نیز رشته طب سنتی در مقطع کارشناسی ارشد و دکترا در دانشگاه تهران دانشجو می پذیرد.
از طرفی درباره خواص گل ها، گیاهان، سبزی ها و میوه ها در کتابهای گوناگون بحث زیادی شده است، ما در محیطی متغیر زندگی می کنیم و با کمک اندیشه و تلاش و با به دست آوردن مواد مفید و منابع انرژی، حیات خود را ادامه می دهیم .
با پیشرفت علم و دانش روز افزون پزشکی، دانشمندان علاقه بیشتری را به گیاه درمانی مبذول می‌دارند به طوری که سازمان بهداشت جهانی طی مقاله ای استفاده از ماده مؤثره گیاهی را توصیه نموده است و خود نیز حدود بیست هزار رده گیاهان موثر را برای کمک به گیاه درمانی شناسایی و معرفی کرده است. بعلاوه فارماکولوژی با تجزیه و تحلیل ماده مؤثره موجود در گیاهان نیز کمک بزرگی به امر استفاده از گیاهان کرده است.(اسماعیل ،اژدری،1380)
علاقه مردم به خصوص کشورهای پیشرفته برای استفاده از گیاه درمانی، کارخانجات داروسازی را بر آن داشته است که توجه خود را به ساخت و ارائه داروهای گیاهی مبذول دارند که این امر توسعه روز افزونی را به خود گرفته است (اسماعیل اژدری(1380). همین مسئله باعث شده که گرایش مردم به سمت طب سنتی دستخوش تغییر شود. طب سنتی یکی از مظاهر فرهنگ و آمیخته با آن است و به دلیل این آمیختگی تا به امروز علی رغم تغییرات گسترده باقی مانده است.
اما نکته ای که در اینجا باید به آن اشاره کرد این است که هنوز تعریف دقیقی از انواع طب به خصوص طب سنتی و طب اسلامی در ایران وجود ندارد و هیچ سازمانی تعریف واحدی از این طب ها ارائه نکرده است لذا به تعریف واحدی از طب سنتی و نیز طب اسلامی نمی توان رسید.
در دنیای کنونی و در فرهنگ ها و ملل مختلف مکاتب طبی گوناگونی را می توان یافت. از جمله آلئوپاتی که بسیار فراگیر شده است. خاستگاه این طب از اروپا است. در این سوی دنیا در چین طب سوزنی، در هند طب آیورودا ( شفای کوانتومی ) و در ایران طب سنتی ایرانی را می توان یافت. آنچه که ما راجع به آن می خواهیم صحبت کنیم طب سنتی ایرانی ویا همان طب مزاجی است که پزشکی نوین نیز در بسیاری از موارد از این طب الهام گرفت است.
اینکه آیا در حال حاضر  مردم شهر تهران به سمت داروهای گیاهی گرایش رو به رشدی داشته اند یا خیر از مباحثی است که بر اساس تحقیقات انجام شده می توان گفت که این گرایش روند رو به رشدی  داشته است. اما این نکته که طب سنتی به چه معناست و آیا صرفاً درمان گیاهی را در بر می گیرد یا خیر باید در میان طبیبان سنتی مورد بحث قرار گیرد به عبارتی با مطالعه برروی طبیبان سنتی است که می توان به روند درمانی طبابت سنتی در شهر تهران پی برد. مبحث دیگر آنکه هنوز خود عطاران در صحبتهای خود دچار تنافض گویی هستند و به یک نظر واحد در مورد طبابت سنتی و مسائل مورد  بحث در آن باور ندارند و این گوناگونی عقاید رسیدن به اجماع مطلوب در طب سنتی را با مشکل مواجه می سازد .
از طرفی طب سنتی و نیز در کنار آن و ملازم با آن طب اسلامی دو واژه ای هستند که تعریف مشخصی از آنها ارائه نشده و دست اندرکاران طبابت  سنتی هنوز به تعریف واحدی از این دو نوع طب نرسیده اند.
تحقیقات موجود در زمینه طب سنتی و گیاهان دارویی بیشتر رویکرد پزشکی دارند و بیشتر از این منظر مورد بررسی قرار گرفته اند حال آنکه در زمینه فرهنگی کمتر مورد تحقیق وبررسی واقع شده است  و همین خلاء لزوم تحقیق در مورد این مباحث را بیشتر نمایان می سازد. چرا که رویکرد اجتماعی این موضوع و علل فرهنگی گرایش مردم به طب سنتی در شهر تهران نیز حائز اهمیت است. از این گذشته باید دید که اطباء سنتی در شهر تهران به چه کسانی می گویند و مراکز پخش داروهای گیاهی و فروشندگان این داروها چه کسانی هستند؟ دیدگاه مردم نسبت به عطاران چگونه است و از خلال تمام این مباحثی به نگرشی جامع در مورد طب سنتی شهر تهران رسید.
این نکته نیز حائز اهمیت است که چگونه مبحث شفا که عمدتاً مفهومی مذهبی است در طبابت سنتی مطرح شده و به همراه توسل و نذر که پس از آن مطرح می شود عنوان گردیده است.
یکی از دلایل ماندگاری طب سنتی در ایران ریشه در باور ها و اعتقادات مذهبی دارد. مردم وقتی از طبیبان سنتی صحبت می کنند آنها را به دلیل اینکه کارشان با اعتقادات مردم گره خورده و در ارتباط با برگزاری هیئت ها و مراسم مذهبی در جهت تحکیم این پیوند، بسیار موثر است. چنین به نظر می رسد که  هدف آنها کمتر کسب سود مادی است، مردم برای این طبیبان جایگاه و ارزش و اهمیت خاصی قائل اند. ویژگی های این طبیبان ، کاملاً منطبق بر ویژگی های طبیب سنتی قدیمی یا همان دکتر علفی ها است. براساس تحقیقات انجام شده در شهر تهران 8 طبیب سنتی هست که من در این پایان نامه با 5 نفر از آنها مصاحبه کردم.
با توجه به تحقیقات انجام شده باید گفت که در شهر تهران طب سنتی پیوند عمیقی با اعتقادات مردم دارد.
مباحثی نظیر شفا، توسل، هیئت ها و مراسم مذهبی و معنوی مفاهیمی اند که در طبابت سنتی جایگاه ویژه ای دارد.
در مورد طب سنتی باید گفت که در سال های اخیر، مطالعاتی به منظور احیای کاشت و بهره برداری و خصوصاً صادرات گیاهان دارویی صورت گرفته است، مانند فعالیت های مؤسسه احیای جنگل ها و مراتع، یا وزارت کشاورزی. در اینجا لزوم نظام مند شدن طب سنتی در شهر تهران مشخص می شود.

بحث در باره پدیده درمان و شفا
پدیده درمان در مقابل پدیده شفا قرار می گیرد.
درمان به عامل بستگی دارد. مثلاً دارو منجر به درمان بیمار می شود و یا یک گیاه خاص، ماساژ هایی با شیوه هایی متنوع، منجر به درمان بیمار می تواند بشود. بنابراین ما در اینجا با دو عامل روبرو هسیتم. در حالیکه در فرایند شفا مجموعه ای از عوامل منجر به درمان می شوند.
به عنوان مثال وقتی به یک عطاری در تهران نگاه می کنیم، با نگاهی ساده چنین قضاوت می کنیم که گیاه هایی که در این عطاری وجود دارد مانند: گل گاوزبان، مریم گلی، گل ختمی، هندوانه ابوجهل و غیره عامل درمان محسوب می شود. ولی با نگاهی دقیق تر درمی یابیم که تنها گیاه نیست که موجب درمان می شود بلکه مجموعه ای از عناصر گوناگون در کنار این گیاه قرار می گیرد. دو عنصر کلیدی این مجموعه عبارتند از : عنصر مذهبی و عرفانی.
نکته اول: فضای مغازه عطاری
در ابتدا هنگامی که وارد مغازه عطاری می شویم متوجه عکس هایی از ائمه اطهار می شویم. عکس حضرت علی(ع)، امام حسین(ع) و . . . در مقابل وقتی که وارد مطب یک پزشک می شویم ، معولاً عکس یک پرستار با یک آمپول در دست، پوستری که دعوت به سکوت می کند، پوستر هایی در رابطه با تغذیه صحیح، آناتومی انسان، جدول های قد و وزن، ودر هر مطلبی در رابطه با تخصص های خاص پوستر ها متفاوت می شود و در رابطه با آناتومی انسان تفاوت می کند.
بنابراین فصای مطب پزشک  بیمار را به سمت درمان که فرایندی است علمی می برد، در حالیکه فضای یک عطاری و یا مکان یک درمانگر عطار با مجموعه ای از عکس هایی از ائمه اطهار بیمار را به سمت شفا سوق میدهد. او را به سمت دعا و طلب درمان از ائمه اطهار سوق می دهد. چنین فضایی او را به سمت وابستگی به نیروهای ماورائی سوق می دهد.
نکته دوم: کارت ویزیت های عطاری ها
کارت ویزیت های عطاری ها معمولاً با نماد ها و عکس و واژه های مذهبی آکنده است. در کنار هر کارت ویزیتی اول از همه واژه : هوالشفا  جلب نظر می کند. این واژه که تنها یک واژه ساده نیست بلکه مجموعه ای است از باورها و اعتقادات مذهبی که به طور مستقیم شفا را القاء می کند. به عبارتی شفا قبل از درمان را معنی می دهد.
در کنار این واژه نمادین، معمولاً عکس هایی از ائمه اطهار مشاهده می شود. چرا چنین عکس هایی در کنار کارت ویزیت قرار دارد. چه ارتباطی میان عکس های ائمه اطهار و درمان وجود دارد. تنها شفا است که می تواند معنی پیدا کند. بنابراین دو عامل عکس و واژه  هوالشفا مستقیماً درمان را به سمت شفا و نه درمان به عنوان یک پروسه ای که از دارو به درمان ختم می شود ، هدایت می کند. در فرایند شفا تنها عامل گیاه نیست که باعث درمان می شود  بلکه این فرایند به فرایند شفا تغییر ماهیت می دهد.
نکته سوم: نگرفتن ویزیت به طور مستقیم از بیمار
به طور معمول کسانی که ادعای درمانگری می کنند، ادعا می کنند که از بیمار پول نمی گیرند، بیمار هر مقدار که مایل باشد پرداخت می کند و بدون اینکه درمانگر متوجه مبلغ دریافتی شود، آنرا در گوشه ای قرار میدهد. بنابراین بیمار مختار است که هر مبلغی را که می خواهد، قلبش به او گواهی می دهد در کناری، گوشه ای بگذارد. و بدین ترتیب بار تقدس درمان را به سمت شفا هدایت می کنند. بدین ترتیب شفا از درمان فاصله می گیرد. علاوه بر آن درمانگران و یا عطاری های درمانگر معمولاٌ به بیمار می گویند که : "کار ما عشق است ما پول نمی گیریم. ما تاجر نیستیم و به خاطر پول کار نمی کنیم. ما در راه رضای خدا کار می کنیم . ما هیچ کاره ایم ، ما تنها واسطه ای میان بیمار و خدا هستیم." چنین کلماتی فرایند درمان را مستقیماً وارد حوزه شفا می برد.  
 در فرایند درمان که پزشک انجام می دهد، گرفتن ویزیت، تعیین ویزیت از قبل گویی برنامه از پیش تعیین شده ای را القاء می کند. گرفتن ویزیت در مقابل وظیفه درمان بیمار ، بنابراین بیمار در مقابل پرداخت مبلغ معینی انتظار درمان دارد. پزشک است که در مقابل وظیفه ای  که انجام داده است ادعای درمان بیمار را دارد از اینرو فرایند درمان طی می شود. پزشک دستور های مشخص و دقیقی را صادر می کند و دستور العملی نیز به بیمار می دهد که چه چیز هایی را بخود و چه چیز هایی را نخورد.       

نکته چهارم: رابطه درمانگر و بیمار و دستور العمل برای مصرف دارو از جانب عطاری های درمانگر و یا درمانگران
نکته چهارم رابطه درمانگر و بیمار است. اگر این رابطه را با رابطه پزشک و بیمار مقایسه کنیم متوجه می شویم که پزشک از بیمار می خواهد که بر طبق دستور هایی که به او می دهد، از روی ساعت دقیق، بر طبق اندازه خاص، و همراه با غذایی که می خورد دارو را بخورد، و به بیمار تو صیه می کند که در صورتی که این فرایند را به طور دقیق پیش برود درمانش قطعی است. دکتر با دنبال کردن آزمایش های متعدد، با تجویز دارو های گوناگون و با مشاهده فرایند درمان به بیمار امید بهبودی می دهد. او به بمیار می گوید که اگر چنین و چنین کند، حالش بهبود می یابد و اگر از دستورات او پیروی نکند، درمان او را نمی تواند تضمین کند.
 درمانگر عطار در مقابل به بیمار چه می گوید، او می گوید که: :"ما در اینجا واسطه ای بیش نیستیم، برو و دعا کن که شفا یابی. " درمانگر و یا عطار با نشان دادن عکس هایی از ائمه اطهار در به درب و دیوار مغازه گذاشته است و با علامت ها نشانه هایی که روی کارت ویزیت خود دارد بدین ترتیب در فرایند شفا تسهیلاتی را بوجود می آورد. بنابراین غالب درمان در غالب شفا قرار می گیرد. بیمار به امید شفا نزد درمان گر می آید و نه درمان. بیمار درمان را به صورت شفا می خواند.
نحوه تجویز دارو از جانب عطاری های درمانگر و یا درمانگران در مقایسه با پزشک تفاوت چشم گیری دارد. چنین تفاوتی باعث می شود که فرایند درمان در نزد عطاری های درمانگر به سمت شفا و در میان پزشک ها به سمت درمان پیش برود.
معمولاً عطاری های درمانگر، درمانگران و دعانویس ها به چند شیوه دارو برای درمان تجویز می کنند:
1.    نوشتن دعا روی ورقه ای کاغذ و دادن دستورالعمل هایی مانند : ریختن آب روی این دست نوشته های دعا و آشامیدن آن در وعده هایی متناسب با اوقات اقامه  نماز و نیز در اوقات غیر معمول، مانند نیمه های شب، قبل از دمیدن سپیده.
2.    تلفیق اعدادی با بار معنا و نشانه های خاص بر این دست نوشته ها. مانند: اعداد هفت، سه. مثلاً هفت بار این دعا را بخوانید، هفت بار صلوات ختم کنید، هفت بار دور آن بچرخید ، سه بار استخاره کنید، سه بار بر حسین سلام بفرسیتید و غیره. با چنین اعمال و حرکاتی فرایند درمان درجهت فرایند شفا سوق می یابد.   
3.    در مواردی مصرف گیاه ها نیز با چنین اعمالی همراه می باشد.
در مقابل مصرف دارو چنین فرایند ماورائی را فاقد است. دارو که ترکیب های خود را دارد ، باید در ساعات مشخصی در روز همراه با آب و یا غذا مصرف شود.
مقایسه این دو فضا فرایند درمان را به سمت شفا  و دیگری به سمت درمان سوق می دهد.  

نکته پنجم: نحوه مصرف ویزیت گرفته شده
اصولاً عطارهای درمانگر و یا درمانگران و یا به طور خیلی خاص دعا نویس ها ادعا می کنند که پولی را بیماران به آنها به طور غیر مستقیم می دهند برای خودشان بر نمی دارند بلکه آنرا صرف مراسمی خاص در جهت ابعاد مذهبی می کنند. در زیر به نمونه هایی از این قبیل اشاره می کنیم.
بنابراین نحوه مصرف پول دریافتی آنها را به حوزه ماورائی نزدیک می کنند  و فرایند شفا بیشتر و بیشتر دامن می زند.
در حالیکه یک پزشک هیچ ادعایی دال بر مصرف غیر معارف حق ویزیت خود ندارد. او می گوید که ویزیت گرفته شده را بخشی صرف به روز کردن مطب می  کند و بخش دیگر را صرف مخارج یومیه و غیره می کند.   
نکته ششم : تفاوت نگاه بیمار به درمانگر و پزشک
نگاه بیمار به درمانگر تفاوت اساسی با نگاه بیمار به پزشک دارد.
بیمار درمانگر را به چشم یک شفا دهنده، یک ناجی، رابطی میان جهان ماورائی و این جهان می نگرد. درمانگر واسطه ای است میان این جهان و جهان ماورائی.
در حالیکه بیمار به پزشک به چشم فردی که دارای اطلاعاتی که برای درمان بیماران دارد نگاه می کند. بیمار درمان را جزء وظایف پزشک می داند. در حالیکه  درمان جزء وظایف درمانگر نیست بلکه درمانگر واسطه ای است برای شفاء بیمار .
در واقع رابطه ای که میان بیمار و درمانگر وجود دارد باعث ارتقاء معنوی درمانگر شده و گاه تا مرز بی نهایت درمانگر را بالا می برد. گاه اتفاق می افتد که عطاری که تا چندی پیش دکه کوچکی داشت و به فروش چند گیاه مشغول بود، حضور بیماران در دکه او و دهان به دهان گشتن اینکه او دانش عجیبی دارد، او را تا مرز یک حکیم بالا ببرند و این باور را نیز در او به وجود بیاورند.
در حالیکه چنین رابطه ای میان بیمار و پزشک وجود ندارد. البته به ندرت دیده شده که برخی از مردم از پزشکان به عنوان کسانی که اصطلاحاً "دست خوبی دارند" یاد می کنند ولی معمولاً به همین جا ختم می شود و پزشک به مقام شفا دهنده نمی دهند. باز با این حال میان برخی از بیماران چنین گفته هایی شنیده می شود که : "من به فلان پزشک اعتقاد دارم / من به دست های او اعتقاد دارم / اصلاً  دست او خوب است".  ولی هرگز به مقام یک شفاگر نمی رسد.    
در برخی از موارد بیمار درمانگر را شفا دهنده می کند.  


کلید واژگان : طب سنتی، طب اسلامی، طبیب سنتی، عطاری، درمانگری، گیاهان دارویی، شفا.

یادداشت ها:
1.    ; Ayurveda آیورودا یک سیستم کلی پزشکی و بومی هندوستان است که بیش از 5000 سال قدمت دارد.آیورودا کلمه ای سانسکریت و به معنی « علم زندگی » است. طب پیشگیری و مراقبتهای بهداشتی آیورودا ،در جهت کمک به فرد برای دستیابی علمی به دانش خوددرمانی پدید آمده است .این سیستم پزشکی بر اساس فلسفه «سامکهیا» یا «فلسفه خلقت» بنا نهاده شده است. بر اساس «فلسفه خلقت» که پایه و بنای این سیستم پزشکی است، سرچشمه تمام موجودات،آگاهی کیهانی است، که در دو اصل مونث و مذکر تجلی می یابد. انرژی نر، بی شکل ، بی رنگ و مافوق نشان است و در پیدایش جهان هیچ نقش فعالی ندارد، این انرژی فاقد انتخاب،آگاهی غیر فعال است.انرژی ماده یا پراکرتی، شکل،رنگ و خواص دارد،آگاهی با انتخاب است ، اراده الهی ، همانی که مشتاق تکثیر شدن است .