منطقه ثلاث، گم شده ای در تاریخ

مهدی محمدطاهری

منطقه ثلاث[1] در دوران صفویه و با توجه به نزدیکی به اصفهان و هم‌چنین حضور شخصیت‌های ممتاز که به علمای ثلاث کمره ای[2] معروف بودند به توسعه دست می‌یابد. از جمله دلایل این رونق، نزدیک بودن فاصله جغرافیایی آن به اصفهان پایتخت صفویان و ارتباط مردم با آن شهر بوده است در این دوره مستقیماً از پایتخت، برای آن حاکم سیاسی و حاکم شرع فرستاده می شد حاکم شرع مردم در این دوره از سوی مقام صدر خاصه تعیین می گردید.(سمیعا، تذکره الملوک:2). با اضمحلال صفویه رونق این منطقه نیز از بین می‌رود، هرچند در روزگار زندیه تلاش‌هایی در جهت آبادانی آن صورت می‌گیرد اما حمله آغا محمدخان قاجار، ثلاث را در آستانه نابودی قرار می‌دهد.

اهالی گلپایگان و کمره به دلایلی نسبت به زندیان وفاداری از خود بروز دادند که بعد از شکست خوردن مورد اذیت و آزار آغا محمد خان قرار گرفتند و مردمانش گرفتار غضب و شکنجه و گاهی قتل قرار گرفتند و این تلافی وفاداری به خاندان زند بود قبل از این زمان زندیه در گلپایگان و گوگد و کمره قلعه ها و بناهای زیادی بر پا کردند که نشانه آبادانی است که در خشم آغا محمد خان ویران شدند.(اشراقی، گلپایگان در آینه تاریخ: 124).

به نظر می رسد دو عامل دیگر را می توان در این زوال مهم دانست:

1- جنگ های خونینی که در این منطقه به وقوع پیوسته که مهم ترین آن نبرد کریم خان زند و حاکم کمره، علی مردان خان بوده است.

کریم خان پس از گسترش دامنه حکومت خود حاکمی بر کمره گماشت و برای رتق و فتق امور به نواحی همدان بازگشت اما علی مراد خان از فرصت سود جسته ناحیه گلپایگان و کمره را از دست عمال زندیه بیرون آورد و پادگانی نسبتاً محکم بر آن منطقه گماشت و خود عده ای از طوایف بختیاری و تفنگچیان جاپلقی و خوانساری گرد کرده برای استخلاص اصفهان رو به آن شهر نهاد.(دهگان، تاریخ اراک: 2/64).

علی مراد خان پس از نبردی سنگین نمی تواند اصفهان را اشغال کند و دوباره به کمره باز می گردد، کریم خان نیز پس از تثبیت حکومت سپاهی را به کمره فرستاده و علی مراد خان را شکست می دهد.

2-هرج و مرج ناشی از سقوط حکومت صفویه، آبراهامیان در این زمینه می نویسد: «با هجوم افاغنه در سال 1101/1772 و به دنبال آن سقوط سلسله صفویه جامعه ایران وارد دوره طولانی هرج و مرج سیاسی و کابوس اجتماعی شد«. (ابراهامیان، ایران بین دو انقلاب: 47).

روی کار آمدن فتحعلی شاه بار دیگر رونق و شکوفائی را به  این منطقه باز می گرداند، به نظر می‌رسد این امر را  باید حاصل دو دلیل مهم دانست:

الف- استفاده ابزاری پادشاه قاجار از ازدواج‌های سیاسی که غالباً با قبائل و خانواده‌های قدرتمند ایرانی صورت می‌گرفته است و به‌تبع آن تولد فرزندان بسیار که هرکدام از این شاهزادگان داعیه حکومت بر یکی از مناطق ایران را داشته‌اند.

فتحعلی شاه دارای پسران بسیاری بود این شاهزادگان برای حکومت و تامین مخارج زندگی راهی مناطق مختلف ایران شدند، ولایت کمره به دلیل نزدیکی به پایتخت و هم چنین حاصلخیز بودن خاک آن مورد توجه این شاهزادگان قرار گرفت، اردشیر میرزا و داود میرزا فرزندان شاه قلی میرزا و علی محمد میرزا و اکبر میرزا فرزندان حیدر قلی میرزا از جمله این شاهزادگان بودند که در کمره رحل اقامت افکندند و فرزندان آنان نیز در این ولایت زندگی کردند.(مصاحبی، تذکره مدینه الادب:570).

ب-رسمیت یافتن تهران به‌عنوان پایتخت جدید قاجاریه که این امر ثلاث را در مرکز توجهات قرار می‌دهد چراکه حکمران آن به قدرت سیاسی نزدیک و شاهزادگان می‌توانستند به پایتخت رفت و آمده و امور دربار را رصد نمایند.

آقا محمد خان تهران را رسماً به عنوان پایتخت ایران بر گزید. روز تاجگذاری شاه قاجار در تواریخ مورخین شرقی مشخص نیست بعضی نوشته اند که او در روز عید نوروز سال 1210 هجری قمری تاج بر سر نهاد برخی نوشته اند که بعد از این که سیزده روز از عید نوروز آن سال گذشت خواجه قاجار تاج بر سر گذاشت و اسم او که تا آن روز محمد خان بود آقا محمد شاه قاجار شد.(گوره، خواجه تاجدار:1/294).

قاجارها از سال 1174 ه.ش تا سال 1304 ه.ش یعنی بیش از 130 سال بر ایران حکومت کردند و توسط رضا خان پهلوی منقرض شدند.

در سی یکم اکتبر 1925(9 آبان 1304) مجلس شورای ملی قاجاریه را از سلطنت خلع کرد و سپس مجلس موسسان به اتفاق آراء نمایندگان به جز چهار تن، رضا خان سردار سپه را به پادشاهی بر گزید که از آن پس شاهنشاه ایران رضا شاه پهلوی خوانده شد.(محمد رضا پهلوی، پاسخ به تاریخ:26).

سقوط آخرین پادشاه قاجار و تأسیس حکومت پهلوی رشد و شکوفائی این منطقه را تحت تأثیر قرار داده و دچار وقفه می‌نماید این امر را باید حاصل دلایل ذیل دانست:

الف-تلاش رضا خان در جهت کاهش قدرت فوج کمره و کاستن از نفوذ قاجارها در ثلاث به نحوی که سردار حشمت رئیس فوج کمره در همین زمان بازداشت می شود، هم چنین امیر حشمت (برادر سردار حشمت) از حکومت ثلاث بر کنار می گردد.

از دیگر اقدامات دولت کودتا بر کناری شاهزاده امیر حشمت از حکومت گلپایگان، کمره و خوانسار و انتصاب امیر معتمد برادر دکتر امیر اعلم سردار به جای وی بود.(مرادی نیا، تاریخ خمین:160).

ب-تقسیم بندی جدید جغرافیایی در سطح کشور و ایجاد مرزهای تازه در مختصات جغرافیایی مناطق.

ج-ضدیت و مبارزه نخبگان سیاسی و مذهبی رشد یافته در این منطقه با نظام وقت حکومتی که امام خمینی (ره) را باید مرکز ثقل آن دانست.

منابع:

1. آبراهامیان، ی.1383. ایران بین دو انقلاب.تهران. نشرنی.
2.  اشراقی، ف. 1383. گلپایگان در آینه تاریخ. اصفهان. نشر چهار باغ.
3. پهلوی، م. 1378. پاسخ به تاریخ.(ترجمه) حسین ابوترابیان. تهران.انتشارات زریاب.
4. سمیعا، م. 1368. تذکره الملوک.(ترجمه) مسعود رجب نیا. تهران. انتشارات امیر کبیر.
5. دهگان، ابراهیم.1387. تاریخ اراک. تهران. انتشارات زرین. جلد دوم.
6. گوره، ژ. 1361.خواجه تاجدار.(ترجمه)ذبیح الله منصوری. تهران.انتشارات امیر کبیر. جلد اول.
7. مرادی نیا،م. 1379.خمین در گذر تاریخ. تهران.انتشارات نور السجاد.
8. مصاحبی، م. بی تا. تذکره مدینه الادب. تهران. کتابخانه مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

 

1-درباره چرائی شکل‌گیری این نام اطلاع چندانی وجود ندارد اما به نظر می‌رسد دو عامل را باید در این امر دخیل دانست:

1. حضور سه تن از علمای این منطقه در درباره صفویه که به نام علمای ثلاث معروف بوده اند.
2.  نزدیکی سه ولایت کمره، خوانسار و گلپایگان در بر دارنده ثلاث بوده است.

2-علامه شیخ‌الاسلام جعفر قاضی (که با فوت علامه مجلسی به‌عنوان وزیر دربار شاه سلیمان صفوی برگزیده می‌شود).

-شیخ علی‌نقی فرفهانی کمره ای (فقیه قرن ۱۱ و نویسنده آثاری چون مناسک حج، رساله‌ای در باب نقد مفتی رم و...).

-نقی کمره ای (معاصر شاه‌عباس صفوی که مسئولیت ثبت و نگارش بناهای ساخته‌شده در این دوران را بر عهده دارد).