جغرافیای تاریخی مازندران (4) شهرستان محمود آباد

میثم فلاح

قدیمی ترین متنی که از این منطقه به نام "محمودآباد" یاد می شود، مربوط به "سفرنامه شمال" اثر "چارلز فرانسیس مکنزی"، اولین کنسول انگلیس در شمال ایران است. این سفر در سال 1274 ه.ق روی داده است (مکنزی 1359: 77). میرزا ابراهیم (1276-1277ه.ق) نیز در سفرنامه خود از محمودآباد نام می برد ولی آن را کوچکتر و کم جمعیت تر از سُرخ رود می بیند (میرزا ابراهیم 2535: 133). از طرفی دیگر در کتابی که به نام "روزنامه سفر ناصرالدین شاه قاجار" نوشته شده (1292 ه.ق)، از محمودآباد هم نامی به میان می آید (ناصرالدین شاه 1356: 104) و آن را روستای کوچکی ذکر می کند که محدوده جغرافیایی آن امروزه در شرق شهر محمودآباد واقع بوده است. این روستا پس از مدتی از بین رفته و به جای آن روستای بزرگ دیگری به نام "گنبد بِن" به وجود آمد. "محمد حسن خان اصفهانی" معروف به "حاج امین الضرب" در سفری که ناصرالدین شاه به این منطقه داشته، وی را همراهی کرده است. وی که محمودآباد را از نزدیک دیده بود، اینجا را مکان مناسبی برای احداث بندر دانست. بنابراین این منطقه را از خوانین تَلیکسَر خریداری نموده و برای سهولت در امر بازرگانی بندری ایجاد کرد که مکان اصلی آن در مرکز محمودآباد فعلی و در غرب استراحتگاه وزارت کار و امور اجتماعی واقع بود و این تأسیسات و اسکله بنا شده را طی نامه ای که به ناصرالدین شاه نوشته بود به نام "بندر ناصری" نامگذاری نمود (یوسفی 1380: 314).

امین الضرب برای صدور ذغال سنگ کوه های آمل که در فاصله 20 کیلومتری از آمل قرار داشت، اولین راه آهن را از محمودآباد به آمل در سال 1308ه.ق به طول 21 کیلومتر دایر کرده (همانجا) و قرار بود که ذغال سنگ را به وسیله قطار از کوه های آمل به بندر ناصری حمل و از آنجا توسط کشتی به شوروی سابق صادر نماید که متأسفانه با مزاحمت های افراد محلی و شکایت زیاد به دربار عملیات ریل گذاری و ایجاد اسکله متوف شد و از آن پس محمودآباد دوباره به فراموشی سپرده شد. غرض وی این بود که داد و ستد بندر "مشهدسر" (بابلسر امروزی) را دوباره به محمودآباد برگرداند (طاهری 1347: 63 ؛ اسامی دهات کشور 1329: 154). وی برای بندرگاه مذکور حتی کشتی بادبانی به نام "اشگون طیقون سلامت رو" را در سنه 1303 ه.ق خریده بود (ستوده 1366: 152).

"رابینو" که بین سالهای 1908-1909میلادی به مازندران سفر کرده بود، از این خط آهن نام می برد و می گوید که به ندرت از این راه آهن استفاده می شود (رابینو 1343: 64). در ضمن وی از سرخ رود و محمودآباد نامی کوتاه به میان می آورد که سرخ رود را از لحاظ اعتبار و وسعت بزرگتر از محمودآباد می داند (ملگونوف 1384: 66). همچنین در مسافرتی که دمورگان در سال 1890 میلادی به نواحی جنوب دریای مازندران انجام داده، از محمودآباد (دهی بر مصب رود هراز و بر ساحل چپ سرخرود)، زردآب (دهی بر دلتای رود هراز) و سُرخ رود (دهی بر دلتای رود هراز و شاخه غربی رود هراز) نام می برد (دمورگان 1338: 418 - 455).

"امین الضرب" ساختمان بسیار زیبایی در چهار طبقه در این شهر بنا نمود که در بین اهالی به نام "عمارت" معروف بوده که متأسفانه در حال حاضر اثری از آن به جای نمانده است (شفیعی 1382: 104-103). دوره رونق و ترقی محمودآباد مربوط به اوایل سلطنت پهلوی است که در آن زمان قصبه ای کوچک بوده و بر اساس مدارک موجود، محمود آباد که "هراز" نیز گفته می‌شد در سال 1335 موجودیت یافته است (گروه مهندسین مشاور لیان 1383: 5). ولی طبق مکاتبه ای که نگارنده با وزارت کشور داشته، اطلاعات حاکی از این است که محمودآباد در سال 1304 خورشیدی به صورت "شهر" رسمیت یافت. محمودآباد تا قبل از حکومت رضاشاه قصبه ای بیش نبوده و پس از آن مورد توجه قرار گرفت. شهرداری آن نیز در سال 1335 خورشیدی تأسیس شده است (محمودزاده. 1377: 247). این شهر از سال 1351 با تصویب مجلس شورای ملی به بخش تبدیل شد و به نام بخش "هراز" نامگذاری شده است (عباسی 1380: 1). دقیقاً زمان پیدایش محمودآباد معلوم نیست، اما در شرق محمودآباد کنونی رودخانه ای نسبتاً بزرگ به نام "چایرود" با آبادی های زیادی در اطراف آن وجود داشته است (همان: 4). پس از، از دست دادن اهمیت اَهلَم، دو منطقه جانشین آن در اطراف محمودآباد شده اند. یکی "تَلیکسر" که حداقل از اوایل دوره قاجار بر چندین روستا در اطراف محمودآباد مرکزیت یافته بود و دیگری با توجه به متون موجود، نخستین آبادی که نام محمودآباد را به خود گرفت قسمتی از منطقه کهن "تبرآباد" بود که ساکنان جدید آن را محمودآباد نام نهادند و آن نیز در مسیر رود "وقفی­رود" تا "شِه رود" واقع بوده است (همان: 27 و22).

- جاده های تاریخی

در تاریخ آمده که یکی از مهمترین راه های این منطقه، مسیری است که از آمل به محمودآباد کشیده شده و به بندر تاریخی "دریابار" می رسیده است. دریابار بندر بازرگانی بزرگی در کنار دریای مازندران بود که در دوران شاهان ساسانی یعنی در سال 576 میلادی به دست رومیان (به گفته سالنامه) سوزانده شده و در سده نهم هجری بندری بوده آبادان، و مکانش به احتمال زیاد جایی بین فریدونکنار و محمودآباد امروزی بوده است (برزگر. 1329: 13). همچنین ظهیرالدین دو مرتبه از "دریابار" نامی به میان می آورد، در جایی که "سید محمد ساری" و "ملک کیومرث" با هم پیکار می کنند و می گوید که از ناحیه دریابار (ساحلی) متوجه بارفروش (بابل) شده اند (مرعشی 11361: 299). مستشرقینی که در سده 13ه.ق وارد مازندران شده اند، از مسیر "جاده چاپاری" کناره دریای مازندران یاد می کنند که از محمودآباد گذشته و به غرب مازندران متصل می شده است.

افرادی چون مکنزی (1275ه.ق)، میرزا ابراهیم (1276ه.ق) و مادام کارلاسرنا (1292ه.ق) از این جاده در سفرنامه های خود نام می برند (عبدلی فرد 1383: 372). قدیمی ترین راه ارتباطی محمودآباد که هنوز هم بقایای آن وجود دارد، راه شاه عباسی است که به عنوان راه کاروان رو در غرب محمودآباد قرار داشت. این راه در مسیر رودخانه "شِه رود" به راه کاروان رو چالوس- بابل (راه­کنار) وصل می­شد و اکنون بقایای پل شاه عباسی بر روی رودخانه آزادمون موجود است. همین اهمیت ارتباطی باعث شد که کاروانسرایی در محمودآباد ایجاد شود و محل استراحت و داد و ستد کالا گردد. کاروانسرای مذکور در غرب شهرداری فعلی محمودآباد قرار داشته است. محمودآباد در زمان رضا شاه دارای راه های ارتباطی به آمل در جنوب، فریدونکنار و بابلسر در شرق و نور در سمت غرب شده که هم اکنون نیز مورد استفاده و جزء راه های ارتباطی مهم کشور محسوب می شوند (شفیعی 1382: 107).

- منطقه اَهلَم (عِینُ الهَم، اَلهَم)

از سال 132 هجری قمری، آغاز دوران خلفای بنی عباس و حکومت "ابوالعباس سفاح"، نام اَهلم و منطقه اَهلمرستاق که در کنار دریای تبرستان واقع شده بود در تاریخ آمده است (گیلانی 1352: 43). در زمان حکومت "محمد بن زید" (270 تا 287ه.ق)، دوران حاکمیت علویان نیز از منطقه اَهلم نام برده شده است (مهجوری1381: 112). اَهلم، بندر نامی باستانی تبرستان در رویان، در 4 فرسخی آمل به سوی دریا قرار داشته (برزگر 1329: 76) و بندرگاه آمل در مصب رودخانه هراز به دریای خزر بوده است (لسترنج 1383: 395). یاقوت (قرن 6 ه.ق) نیز از اهلم یاد کرده و می گوید، اهلَم (اَلهَم) شهرکی در کرانه دریای آبسکون از بخش های مازندران و در یک مرحله ای آمل است (حموی 1380: 362 و 315). نام اَهلم همواره در کتاب هایی که از تاریخ مازندران سخن به میان می آورند، همراه با "ناتِل و رستمدار" آمده است. چنان بر می آید که از قرن دوم هجری تا زمان افول ستاره اقبال شهر آمل تا زمان زندیه و افشار و تبدیل شدن آن به شهر کوچک، اهلم نیز پیش بندری فعال و پر رونق بوده است (عباسی 1380: 3 ؛ معین 1379: 1928).

اَهلم هم اکنون روستای بزرگی است که در شش کیلومتری غرب شهر محمودآباد قرار دارد. پس از اینکه اهلم مرکزیت خود را از دست داد، در اوایل دوره قاجار، روستای تلیکسر که اکنون جزء محدوده شهری محمودآباد است مورد توجه قرار گرفت و یک مسجد جامع و مدرسه سنتی در آن تأسیس شد. در اواخر دوره قاجار به دلیل اهمیت تجارت از راه دریا، محمودآباد دوباره مورد توجه قرار گرفت و محلی مناسب برای ایجاد اسکله تشخیص داده شد. چرا که در گذشته دور در شرق محمودآباد بندری به نام "دریابار" موجود بوده است (شفیعی 1382: 103). در متون تاریخی، "بندر اَلهم" به صورت‌های "چشمه الهم" (ستوده 1366: 107) و ابوالفداء (قرن 8 ه.ق) آن را به صورت "هَم" نیز نوشته است (شفیعی 1382: 102). مسعودی در کتاب "مروج الذهب" و "معادن الجوهر" می نویسد که روس ها پس از سال 300 هجری (912 میلادی) وارد دریای خزر شدند...... و به سوی آمل در تبرستان راندند..... (رضا 1382: 452).

به زعم نگارنده مکانی که روس ها در آن سال فرود آمدند به احتمال قریب به یقین همان بندرگاه معروف آمل یعنی "عین الهم" بوده است که امروزه با نام روستای اهلم آن را می شناسیم و در جناح باختری شهر محمودآباد قرار دارد. امروزه یکی از دهستان های محمودآباد که از شمال به دریای مازندران مربوط است، اهلمرستاق نامیده می‌شود. ابن حوقل در قرن 4 هجری قمری نقشه ای را از تبرستان ترسیم می کند که نام "عین الهم" در آن دیده می شود و این شهر را در کنار شهرهای معروف و آبادان آن زمان چون: آمل، ساریه (ساری)، میله، رویان، شالوس (چالوس)، مامطیر، تریجی و کلار می آورد (ابن حوقل 1366: 120).

وی درباره راه های موجود در مازندران نیز می گوید که، از آمل به سوی دریا و به شهر عین الهم یک منزل سبک است و در آنجا نهری است که از آمل می آید (همان 127). ملگونوف در مسافرتی که در سال 1858-1860 میلادی به مازندران داشته، از اهلمرستاق به عنوان یکی از بلوکات آمل یاد کرده و آن را در شمال آمل و در سواحل دریا می شمارد که رود "اهلم رود" یا رود "الم رود" در آن جریان دارد (ملگونوف 1384: 66). اعتمادالسلطنه در زمان ناصرالدین شاه می نویسد که اهلمرستاق از دهات آمل در کنار "اَرَش رود" واقع است و اَرش رود، حد غربی مازندران و شرقی رستمدار است. بنا به تحقیقاتی که انجام گرفت این اهلم میان محمودآباد و تمیشان قرار داشته و اکنون اسکله کهنی در پشت قریه "خشت سر" کم و بیش نمایان است. امروزه به علت تبخیر آب دریا، اهلم دور از دریا قرار گرفته است (اعتمادالسلطنه 1373: 86).

- قلعه ماهانه سَر

قلعه مشهور "ماهانه سَر" در پایان قرن هشتم ه.ق به دست امیر تیمور تخریب شده است. تیمور، قلعه ماهانه سَر را که سادات مرعشی بدانجا پناه بردند با مساعدت بحریه ای که کشتیبانان جیحون برای وی فراهم ساخته بودند، متصرف شده و پس از تصرف آن به ساری مراجعت نموده است (بارتولد 1372: 242). مکان این قلعه که اکنون نشانی از آن نیست در چهار فرسخی آمل و نزدیک دریا قرار داشته است (لسترنج 1383: 395 ؛ بیات 1367: 306).

اعتمادالسلطنه می نویسد، "قلعه ماهانه سر" یکی از دژهای تاریخی سده هشتم هجری بود که امروزه ویرانه های آن نزدیکی های بندر محمودآباد از دور پیداست. این دژ در سال 794 هجری پناهگاه جنگجویان مراعشه بر علیه تیمور بوده است. نزدیک آن بر بلندی، حصاری حصین ساخته اند که یک طرف به دریا پیوسته، جانبی که مغاک است، از موج دریا پر از آب شده، حکم دریا داشت، نزدیک به میلی چنانکه از جمیع جوانب آب دریا قلعه را احاطه کرده بود و گرد قلعه درخت های بلند نزدیک به یکدیگر سر به هم فرو برده بودند و از شاخ ها که بر هم بافته بودند درخت ها را به هم بسته و استوار ساخته، حصاری دیگر برافراخته. البته عده ای این دژ را با فرنگیس قلعه روستای رَزِکِه که در 18 کیلومتری آمل به سوی جنوب قرار دارد، یکی می دانند (اعتمادالسلطنه 1373: 230 و 258). ظهیرالدین (815-892ه.ق) نزدیکترین شخص پس از واقعه قلعه ماهانه سر، چندی بعد از این قلعه یاد می کند و می گوید اموال و خزاینی که در ساری و آمل بود بدین قلعه انتقال داده اند و بعضی را در گل پنهان کرده اند (مرعشی 1361: 227).

"حسن بن اسفندیار" می گوید در چهار فرسخی آمل به دریا بیشه ای است که در این ساعت (606ه.ق) آن را "اَسی ویشه" می گویند و قصر و سرای او به دهی بود که اکنون نیز معمور است و به نام ویلبر (ویلیر) که میان دیه "کلینگور و شیرآباد" پشته عظیم و بلند و تند است که اکنون "ماهیه سَری دَز" می خوانند (ابن اسفندیار 1320: 84؛ ستوده 1366: 158؛ رابینو1343: 178). احتمالاً این همان نقطه ای است که بعدها قلعه ماهانه سر در آنجا به وجود آمده است. دکتر ستوده، محوطه ای باستانی به نام "قَلا" را که میان هکردکَل و وَلیک رود دابو در 8 کیلومتری شمال شرق آمل واقع است، مکان احتمالی قلعه ماهانه سر می داند (کیانی 1370: 100). مختصر بیان شود که در بررسی های نگارنده علایم و نشانه ای از این قلعه معروف در سواحل دریای مازندران مشاهده نشده و این حتمال داده می شود که بقایای این قلعه در زیر ساخت و سازهای ساختمانی سواحل محمودآباد مدفون شده باشد.

منابع

ابن حوقل، 1366، سفرنامه ابن حوقل (ایران در صوره الارض)، ترجمه جعفر شعار، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، تهران.

اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان، 1373، تاریخ طبرستان، مقدمه، تحشیه و تعلیقات میترا مهرآبادی، انتشارات دنیای کتاب، تهران.

بارتولد، ولادیمیر، 1375، جایگاه مناطق اطراف دریای خزر در تاریخ جهان اسلام، ترجمه لیلا رُبن شه، اتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.

برزگر، اردشیر، 1329، تاریخ تبرستان پیش از اسلام، انتشارات تابان، جلد اول، تهران.

بیات، عزیزالله، 1367، کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران، انتشارات امیرکبیر، تهران.

دمورگان، ژاک، 1338، هیئت علمی فرانسه در ایران(مطالعات جغرافیایی)، ترجمه کاظم ودیعی، انتشارات چهر تبریز، جلد اول.

رابینو، ه.ل، 1343، سفرنامه مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ دوم، تهران.

رضا، عنایت الله، 1382، اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ دوم، تهران.

ستوده، منوچهر، 1366، از آستارا تا استرآباد، شامل بناها و آثار تاریخی مازندران شرقی، جلد چهارم، بخش اول، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.

عباسی، محمد تقی، 1380، تاریخچه 150 ساله محمودآباد، چاپ سروش، محمودآباد.

کیانی، محمد یوسف، 1370، شهرهای ایران، اتشارات سحاب، جلد 4، تهران.

گابریل، آلفونس، 1348، تحقیقات جغرافیایی راجع به ایران، ترجمه فتحعلی خواجه نوریان، انتشارات ابن سینا، تهران.

گروه مهندسین مشاور لیان، 1383، گزارش طرح هادی روستای آرم و آرمک محله شهرستان محمودآباد، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان مازندران.

لسترنج، گای، 1383، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ ششم، تهران.

محمودزاده، کمال،1350، انتشارات............، شناخت دریای مازندران و پیرامون آن، تهران.

مرعشی، ظهیرالدّین، 1361، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش محمد حسین تسبیحی، انتشارات شرق، چاپ دوم، تهران.

مکنزی، چارلز فرانسیس، 1359، سفرنامه شمال، مترجم اتحادیه منصوره(نظام مافی)، نشر گستره، تهران.

ملگونوف، گریگوری، 1364، سفرنامه ملگونوف به سواحل جنوبی دریای خزر، ترجمه مسعود گلزاری، انتشارات دادجو، تهران.

مهجوری، اسماعیل، 1381، تاریخ مازندران، نشر توس، جلد اول، تهران.

میرزا ابراهیم، 2535، سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان و ....، به کوشش مسعود گلزاری، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

ناصرالدین شاه قاجار، 1356، روزنامه سفر مازندران، انتشارات فرهنگ ایران زمین، تهران.

یوسفی، یوسفعلی، 1380، سیمای محمودآباد در گذرگاه تاریخ اسلامی، انتشارات سلسبیل.

 

میثم فلاح، دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی دانشگاه تهران و مدرس گروه مدیریت جهانگردی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد قائمشهر است. [e-mail]