دوره‌های باغ‌سازی در جهان

باغسازی از ۳۰۰۰-۲۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در جهان آغاز شده است. باغ‌های ابتدائی در کشور مصر و در اطراف رود نیل باغ‌های زیتون با طرح‌های هندسی بسیار معمول و اطراف معابد،معابر و کاخ‌ها، درختان کهن مراه با گیاهان زینتی معطر، پیچک و گیاهان روند کاشته می‌شده است. متأسفانه در مورد باغ‌هیا شهری اطلاع چندانی در دست نیست. بنابراین شروع باغسازی را از باغ‌های بابل می‌دانند که بخت‌النصر پادشاه بابل ۶۰۰-۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح برای ملکه خود ساخته بود. باغسازی در بابل به‌صورت فوق‌العاده پیشرفته وجود داشت. باغ‌های معلق که جز عجایب هفتگانه هستند به خاطر سیستم کاشت گیاهان و پنج طبقه بودن و سیستم‌های پیشرفته آبیاری مورد توجه است.
دومین دوره باغسازی را مربوط به یونان که باغسازی ایجاد باغ‌های تفریحی و ایده‌های پارسیان و مصریان ادامه یافته است در یونان قدیم اینگونه پارک‌ها و باغ‌ها گل تجمع فلاسفه نیز بوده است. اولین باغ‌های عمومی در یونان وجود داشته و برای بحث و جدال مردم کاربرد داشته است. سومین دوره باسازی قبل از رنسانس که در آن باغ‌های زیبا احداث شده، باغسازی به خاطر کمبود زمین بر روی سقف منازل نیز انجام می‌شده است. از آنجا که خاک مناسب زراعی نبوده باغچه‌ها را تا ارتفاع ۵/۱ متر به‌وسیله سنگ از روی زمین ایجاد می‌کردند و در داخل آن خاک مرغوب می‌ریختند و اقدام به کشت گیاهان زینتی می‌کردند. امروزه کم و بیش در بسیایر از مناطق ایتالیا می‌توان باغ‌های تراس‌بندی شده را که متأثر از تاریخ است مشاهده نمود. بایستی گفته شود در قرون وسطی هنر باغسازی نیز توسعه چندان نیافت ولی به‌تدریج در طول قرون رو هب تکامل نهاده بو ه نوعی اشاعه یافته است.
از مهمترین باغ‌ها می‌توان به باغ‌الحمرا (Alhambra) اشاره کرد که پس از اسلام احداث شده این بغ در جنوب اسپانیا و نزدیک به گراونا واقع شده است. یکی از شاهکارهای مهم آن، نحوه آب‌رسانی و آب‌رسانی و استفاده کانال است، در این باغ، اطاق‌هائی همانند تراس‌های سرپوشیده با گیاهان سبز، نحوه ارتباط فضای داخل و خارج را مشخص می‌کند. به‌طور کلی سبک به‌کار رفته در این باغ کاملاً ایده شرقی داشته و وجود آب‌نماها و فواره‌ها در خارج و داخل ساختمان، دلیل بارزی از ورود طبیعت به داخل ساختمان است.
هنر پارک و باغسازی از اوایل قرن ۱۳ به‌تدریج رو به تکامل نهاده است، به‌طوری که دوره قبل از آن به باغسازی در دوره قبل از رنسانس معروف است. ولی در اواخر قرن ۱۶ و اوایل قرن ۱۷ که دوران جهش‌های بزرگ علوم طبیعی و فلسفه بوده است، سبک‌ها و روش‌های باغسازی اختصاصی (و در بعضی از ممالک شخصی) مشخص گردیده است و از همین قرن حفظ فضای سبز، طراحی و ایجاد مکان‌های زیبا جهت زیباسازی محیط برای متخصصین و مردم عادی مفهوم یافت. به همین دلیل در تاریخ باغسازی این باغ‌ها را به دوره بعد از رنسانس تقسیم‌بندی می‌کنند.
اولین دوره باغسازی بعد از رنسانس سبک ایتالیائی است که به‌عنوان شروع باغسازی است. در آن روزها، پرورش گل‌ها و گیاهان فقط به‌منظور تهیه عطر و داور بوده است. به‌طور کلی سبک باغ‌های ایتالیائی‌ ترکیبی از مجموعه درختان زینتی و پوشش‌هائی از گیاهانی مانند شمشاد و ایلکس بوده است. این باغ‌ها بر روی کوه‌ها ساخته شده و بیشتر بیرون شهر و مشرف بر شهر بوده است. باغ‌ها با وسعت زیاد، مستطیلی‌شکل و دارای تراس‌های زیاد بوده‌اند که به‌وسیله ۳ - ۴ پله به‌هم متصل می‌شدند. به‌طور کلی سبک معماری همراه با مجسمه‌ها، درختان، درختچه‌های دائمی و گلکاری‌های حاشیه‌ای در فضای باز مرسوم بوده است و آنقدر که به مجسمه‌ها رسیدگی می‌شد به گل‌ها و گیاهان زیاد رسیدگی نمی‌شد.
در پارک‌های کلاسیک ایتالیائی گاه یسعی شده است که از مساحت‌های کوچک بهره بیشتری ببرند. مثل باغ الاگامبرایا در نزدیک فلورانس که در این باغ حاشیه‌های زیبای گلکاری همراه با برچین‌ها جلب توجه می‌کنند. همان‌طور که در بالا نیز گفته شد بعضی از باغ‌ها و پارکظهای ایتالیائی به‌صورت تراس‌بندی هستند، به‌عنوان مثال باغ باروک.
در سبک فرانسوی نیز که یکی از دوره‌های اوج باغسازی اروپا بوده است، پرهزینه‌ترین نوع معماری و در حین حال زیباترین باغ‌ها پدید می‌آید. پلان از بالا یا دید از بالا در این باغ‌ها بسیار زیبا و باشکوه بوده است. به‌طور کلی باغ‌ فرانسوی عبارت از فضای بزرگتری است که از چند باغچه به اندازه‌های مختلف و با استفاده از مجسمه‌ها و آبنماهائی که به‌ نظم درآمده‌اند یک مجموعه را تشکیل می‌دهد و در اوایل قرن ۱۶ سبک‌های ایتالیائی به‌ نوعی در هنر باغسازی فرانسه رسوخ نموده به‌نحوی که اطراف قصرها، طرح‌هائی به مرحله اجراء درآمد و در آنجا انواع گیاهان زینتی، درختچه‌ها نزدیک به یکدیگر کاشته شده و دیواره سبزی را همانند پرچین بلند ایجاد کرده‌اند، و اشکال هندسی به‌طور چشم‌گیری به‌کار گرفته شده که به این‌گونه باغ‌ها و باغچه‌ها پارتر می‌گفتند. یکی از شاهکارهای این قرن باغ ورسای است که از سال ۱۶۶۱ تا ۱۶۸۶ ساخته د یعنی به مدت ۲۵ سال. در این باغ ۱۴۰۰ قواره و ۴۵۰۰۰ نهال وجود داشته است. نکته قابل ملاحظه در وراسی نوع هم‌آهنگی و توجه به رعایت اصول محور اصلی در باغ است. پس از انقلاب و سقوط پادشاهی فرانسه، باغ مورد کم‌لطفی انقلابیون قرار گرفت و بسیاری از گیاهان و چمن‌ها خشک شدند، ولی خوشبختانه طرح اصلی باغ بدون تغییر باقی ماند.
در قرن ۲۰، فرانسه دارای فضای سبز به‌صورت باغچه‌های مستطیل باریک و کشیده بوده و هماهنگی وسیعی در گلکاری داشته و استفاده از مجسمه، گلدان‌های سنگی و هرس درختان از مهمترین عناصر در طراحی فرانسوی‌ها بوده است.
سبک باغسازی در انگلستان شامل دوران جدید باغسازان در این کشور، از سال ۱۵۱۹ شروع شده است. در طرح‌های سنتی و قدیم یسعی بر این بوده که از خطای چشم در مورد ترکیب رنگ‌ها، کاشت درختان و درختچه‌ها با نظم ردیفی پشت سر هم و همچنین ایجاد تپه ماهور، برکه و یا دریاچه‌های مصنوعی استفاده می‌شود. این‌گونه باغ‌ها بیشتر برای استفاده ثروتمندان بوده است و شامل باغ‌های رسمی و هندسی بوده است. این سبک باغسازی تا اواخر سلطنت الیزابت اول ادامه داشته است.
اما در طرح‌های جدید که زمان سلطنت جیمز اول شروع شده هزینه احداث و نگهداری باغ‌هاب ه شدت کاهش یافت و به‌علت دلزدگی مردم از سبک‌های رسمی، متخصصان رو به باغسازی به سبک طبیعی و غیررمس آوردند که فاقد شکل‌های هندسی، خطوط مستقیم و ... بوده است. به‌طور کلی ر این سب پیاده‌روها عریض‌تر و مقدار گلکاری کمتر شده و جای خود را به سطح وسیع از چمن‌ها داده است. در همین دوران در فضای کوچک اطراف خانه‌های مسکونی باغچه‌های کوچکی احداث و نیز گاهی از جعبه‌های گل در اطراف پنجره‌ها استفاده شده است.
به‌طور کلی سبک باغسازی در انگلستان متأثر از سبک ایتالیائی فرانسوی است البته در قرن ۱۸ سبک‌های خاور دور نیز مانند باغ گیاهشناسی سلطنتی کیو اضافه شد. بد نیست جملاتی هم مورد باغ‌های دیگر مانند باغ‌های شرقی گفته شود. این سبک باغسازی در کشور چین شروع شده بود، به ژاپن آورده شد و در آنجا توسعه و پیشرفت بر روی اینگونه باغ‌ها صورت گرفت، از این جهت بیشتر به این باغ‌ها، باغ‌های ژاپنی می‌گویند، قدمت تاریخی این باغ‌ها به ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد، به‌طور کلی در طراحی اینگونه باغ‌ها افکار فلسفی و مذهبی در طول تاریخ خاور دور به‌ نوعی در هنر تأثیر گذاشته است. در این باغ‌ها بیشتر از گیاهان معطر و خوشبو با خواص داروئی استفاده می‌شده است و به محورها و خیابان‌ها و شکل‌های هندسی کمتر پرداخته شده است و اغلب سه عنصر سنگ - آب و گیاه این باغ‌ها را می‌ساختند. سنگ‌ها به‌عنوان مهمترین عنصر که طرح به سراغ آن می‌رود، از نظر فرم و طرز قرار گرفتن رنگ حائزاهمیت است؛ مثلاً از سنگ عمودی برای ایجاد حس بلندی یادآوری کوه استفاده کرده‌اند، سنگ‌های کوتاه و گرد یادآور تپه‌های کوتاه هستند و سنگ‌های صاف و گرد برای نشان دادن رودخانه‌ها به‌کار می‌روند. همچنین سنگ‌های مسطح به‌عنوان سنگ فرش یا زیرساخت فانوس به‌کار می‌روند.
در مورد آب که یکی دیگر از عناصر مهم این باغ‌ها است، آب از یک سرچشمه خاص نشأت می‌گیرد و به‌وسیله نهرها و جوی‌ها به حرکت درمی‌آید و به یک مرداب می‌رسد. این مسیر در تمام باغ‌های ژاپنی تکرار می‌شود و گاهی در بعضی قسمت‌ها از آبشارهای کوتاه با ارتفاغ ۱ تا ۵/۱ متر استفاده شده است.
از گیاهان نیز به این صورت استفاده می‌شده است که ابتدا درختان بزرگ را مستقر می‌کردند و بعد درختچه‌ها و در نهایت گل‌های فصلی که بایستی با سایر آلمان‌ها هماهنگی داشته باشد کاشته می‌شدند و نیز سعی می‌کردند از رنگ‌های پائیزه کنند.
از اجزاء فرعی این باغ‌ها، فانوس‌ها هستند که به‌عنوان سمبل روشنائی در طرح استفاده می‌شده‌اند و در نهایت گاهی از پل یا مصالح مختلف نیز استفاده نیز استفاده می‌شده است.
به‌طور کلی باغ‌های ژاپنی را به دو گروه تقسیم می‌کنند:
۱) باغ‌های آئینی که به هیچ عنوان شکل طبیعت نیستند و بیشتر جنبه مذهبی دارند.
۲) باغ‌های طبیعی
در نهایت خاطرنشان می‌شود هدف اصلی انسان در باغسازی، ایجاد فضای سبز فرح‌بخش و دلنشین است. و آن به‌علت انگیزه داشتن علاقه و کششی فطری به گل و و گیاه است. هیچ علفی از ذوق باغسازی بی‌بهره و از درک لذت آن بی‌نیاز نبوده است. باغسازی در جابه‌جای گیتی، متأثر از فرهنگ بومی و شرایط اقلیمی است که در راستای هدف‌های مختلف جان می‌گیرد. به همین جهت باغ‌ها در سرزمین‌های مختلف از ویژگی‌های متفاوتی برخوردارند ولی خرمی و زیبائی طبیعت مشترک بین آنها است.

نیما کبیری دهکردی

منبع : نشریه بین المللی فنی مهندسی ایران