زمین نعمتی ناشناخته

در نوشتار زیر نویسنده با الهام از آموزه های قرآنی به بررسی اهمیت محیط زیست و توجه ویژه دین و قرآن به آن پرداخته است که با هم آن را ازنظر می گذرانیم

در نوشتار زیر نویسنده با الهام از آموزه های قرآنی به بررسی اهمیت محیط زیست و توجه ویژه دین و قرآن به آن پرداخته است که با هم آن را ازنظر می گذرانیم.

● زمین، همه چیز آدمی

زمین برای آدمی همه چیز است. در آموزه های قرآنی زمین به عنوانش گهواره، زایشگاه و آسایشگاه بشر معرفی شده است. انسان از زمین برمی آید، در آن زیست می کند و در آن می میرد، به آن بازمی گردد و دوباره در رستاخیز همانند گیاهی از درون خاک برمی آید تا با آن چه در زندگی پیشین خویش رسیده بود، ظهور نماید.

بسیاری از مردم نسبت به چیزهایی که دراختیار دارند، رفتار درستی از خود نشان نمی دهند. گویی نادیده گرفتن و غفلت از داشته ها و نعمت ها امری عادی و طبیعی در بشر است. او تا به مصیبتی گرفتار نیامده و چیزی را ازدست نداده، قدر ومنزلت آن را نمی داند. بی گمان، قدر عافیت کسی داند که به مصیبتی گرفتار آید.

ما انسان ها، همانند ماهی هستیم. با آن که همه هستی ما از آب است، ولی نه تنها قدر آن را نمی دانیم بلکه حتی آن را نمی بینیم. زمانی در اندیشه آب می افتیم که از آب بیرون افتاده و از زندگی بریده شده باشیم. با آن که همه هست و نیست ما زمین است، قدر و بهای آن را نمی دانیم و در حق آن کوتاهی می کنیم.

بی گمان ریشه بشر، رویش و زندگی و رستاخیز ما بازمین گره خورده است و خداوند در هنگام آفرینش آدم(ع) به عنوان نخستین نمونه از نسل بشر خطاب به فرشتگان فرمود: انی جاعل فی الارض خلیفه ؛ من در زمین خلیفه و جانشینی برای خود قرار می دهم. ابلیس این دشمن سوگندخورده آدمی نیز به صراحت بیان می کند که آدم، آفریده ای از خاک است. این مطلب بارها در قرآن مورد تأکید قرار گرفته است.

بنابراین انسان از جهات مختلفی با زمین ارتباط دارد. به یک معنا زمین، مادر انسان، زایشگاه، گهواره، آسایشگاه، مکان خلافت، تخت سلطنت و همه چیز بشر است. پس باید در حفظ و نگه داشت آن تلاش بسیاری کرد. به ویژه که این سیاره تنها جایی از کرات شناخته شده است که قابلیت زیست مناسب برای بشر را دارا می باشد و همانند عمل آدمی است که اگر ازدست برود غیرقابل بازگشت و جبران است.

مأموریت بشر در کره خاکی در راستای خلافت الهی آن است که زمین را آباد سازد و در مدیریت آن به گونه ای عمل کند که همه موجودات آن به کمال شایسته و بایسته خویش برسند. دورنگه داشتن زمین از فساد چه دریایی و چه خشکی وظیفه و مسئولیت دیگری است که برعهده بشر نهاده شده است.

با این همه، ما انسان ها به اشکال مختلف محیط زیست خویش را تباه می سازیم. شما بارها دیده اید که در یک روز سیزده بدر که روز طبیعت گردی و ارزش گذاری ایرانیان نسبت به آن از گذشته ایام است، در سال های اخیر چه تباهی و فسادی به رودها، جنگل ها و مراتع و حتی کشتزارها و بوستان های مردمی وارد می سازیم. این درحالی است که وظیفه و مسئولیت بشر، حفظ بلکه اصلاح طبیعت و محیط زیست به بهترین شکل آن می باشد.

● استعدادهای زمین

زمین این گهواره زیبا و نرم بشر، دارای استعدادهای خاصی است که هیچ کره دیگر شناخته شده ای از آن برخوردار نیست. هرچند که ممکن است در کرات دیگر، آب و حتی گیاه و بلکه جانورانی یافت شود و شکی نیست که در کرات دیگر آسمانی براساس آیات قرآنی نه تنها موجوداتی زندگی می کنند بلکه موجودات عاقل و حتی خردمندتر از آدمی نیز در آن ها یافت می شود. و قرآن سخن از تسبیح گویی موجوداتی می کند که در آسمان ها زندگی می کنند بلکه حتی در فضای بین سیاره ای آسمان به زندگی ویژه خود ادامه می دهند؛ ولی با همه این تفصیلات تنها همین کره خاکی که ما از آن به زمین یاد می کنیم است که در حال حاضر قابلیت زیست بشر را دارا می باشد.

بنابراین ویژگی انحصاری زمین در کرات دیگر یافت نمی شود. قرآن در بیان ویژگی های زمین به همین امور به عنوان استعداد و قابلیت خاص زمین اشاره می کند. از جمله در آیات چندی چون ۱۶۴ سوره بقره و ۳ و ۴ سوره رعد به استعداد زمین برای رویش گیاهان اشاره می کند که فضای مناسبی برای زیست موجودات بسیار به ویژه اشرف آفریده های الهی یعنی بشر فراهم می آورد.

از دیگر ویژگی های آن می توان به ثبات و استقرار زمین توجه کرد. بسیاری از کرات به گونه ای است که زلزله در آن امری طبیعی است و از ثبات و استقرار برخوردار نیست، اما زمین به سبب وجود کوه هایی که چون میخ تا اعماق آن فرورفته است آن را به گونه ای ساخته که از لرزش های شدید حفظ می کند و اجازه می دهد تا موجوداتی چون گیاهان و جانوران در روی پوسته آن زیست کنند و به ژرفای آن فرو نروند. خداوند این مطلب را در آیاتی چون ۵۲ سوره روم و ۳ سوره رعد بیان داشته است.

از استعدادهای دیگر زمین که در آیات ۶۲ تا ۲۳ سوره عبس بدان اشاره شده شکاف ها و دره های خاص زمین است. این شکاف ها به زمین امکان آن را می بخشد تا هر ازگاهی در پوسته زمین تغییراتی ایجاد کند و پوسته را از کود طبیعی که در اعماق زمین ساخته شده بهره مند سازد. زمین با دگرگونی جزیی که از طریق این شکاف ها پیدا می کند افزون بر حفظ آن از لرزه های شدید و تباه کننده، موجب می شود تا مواد معدنی به روی پوسته رانده شود و شرایط برای رویش گیاهان فراهم آید.

از دیگر استعدادهای زمین که نمی توان به سادگی از کنار آن گذشت، باران است. بی گمان ریزش باران از آسمان زندگی مناسب را برای همه موجودات فراهم می آورد. آن چه که به عنوان آب می شناسیم، مجموعه ای از کانی های معدنی است که برای آدمی مفید است.

انسان موجودی است که بیش از هفتاد درصد وجود او را آب تشکیل می دهد. از این رو خداوند در آیات قرآنی به این نکته اشاره می کند که انسان از گل آفریده شده است. گل به خاکی گفته می شود که با آب مخلوط شده است. اگر خاک از عناصر زمینی محسوب می شود بی گمان آب وجه آسمانی دارد. به سخنی می توان با توجه به ظاهر و کالبد بشری گفت که آب وجه آسمانی بشر و خاک وجه زمینی وی را تشکیل می دهد؛ چنان که روح وجه الهی و گل وجه مادی وی را شکل می بخشد.

● آب، نعمتی آسمانی

آب به جهاتی آسمانی دانسته شده و می توان گفت که آب همان صورت مجسم و مجسد حیات و زندگی است و اگر امری معنوی و روحانی چون زندگی بخواهد به شکل مادی نشان داده شود در شکل آب خودنمایی می کند. از این رو در آیات قرآنی، آب به عنوان نعمتی که از آسمان فروفرستاده شده معرفی شده است. به ویژه آن که در آیه ۷ سوره هود خداوند به صراحت تبیین می کند که آب حتی پیش از خلقت وجود زمین و آسمان ها وجود داشته است. نهایت چیزی که می توان گفت اینکه آبی که در شکل مادی آن از آسمان بر زمین فرومی بارد، شکلی مادی شده، مفهوم آب آسمانی و حیات است. اگر عرش الهی بر بنیاد آب نهاده شده مراد این است که عرش الهی جز حیات و زندگی نیست و فنا و نیستی در آن راه ندارد.

در آیات قرآنی به این نکته توجه داده شده که ریزش باران از آسمان زمین مرده را زنده می کند و به آن حیات می بخشد. زمین بی آب و باران، خاکی مرده است و اگر باران، آسمانی نباشد، آبی که در درون زمین است در نهایت، شکلی که به زمین می بخشد، زمین پژمرده است که آبش کشیده شده باشد. هنگامی که باران از آسمان بر زمین می بارد، زمین جان می گیرد و زندگی در آن به شکل گل و گیاه و درخت در می آید. آیات چندی چون ۷۵ سوره اعراف ناظر به رویش گیاهان در زمین پس از باران آسمانی است.

درحقیقت زمین از این استعداد برخوردار است که آب آن در آسمان آن، شکل بخصوصی می گیرد و به صورت باران بر زمین می بارد. این آبی که در آسمان شکل می گیرد سرشار از زندگی و حیات است، زیرا خالی از عناصر بازدارنده رویش گیاهان است. با ریزش باران حیات در زمین پدیدار گشت و این همان نکته ای است که خداوند درباره آن می فرماید: و جعلنا من الماء کل شیء حی؛ هر چیزی را از آب زنده گردانیدیم (انبیاء آیه ۰۳)

بر این اساس می توان گفت که ارتباط زندگی و حیات با آب، ارتباطی عادی و معمولی نیست. اگر باور کنیم که آب شکل مادی شده مفهوم و معنای حیات است، باید باور کنیم که حیات در همه هستی با مفهوم آب گره خورده است. لذا خداوند در بیان زندگی و حیات در عرش الهی می فرماید که عرش وی بر آب بنیاد گذاشته شده است.

برای این که زمین به چنین استعداد و آمادگی برای زیست گونه های گیاهی و جانوری یعنی حیات آماده شود، لازم بود تا شش دوره را بگذراند که از این شش دوره، دو دوره آن مربوط به قبل از سامان یابی زمین بر زیست حیات بوده ست. پس از آن، چهار دوره زمین شناسی طول کشید تا زمین برای حیات کامل همه گونه های کنونی آماده شود. خداوند به صراحت می فرماید: قل ائنکم لتکفرون بالذی خلق الارض فی یومین...¤ و جعل فیها رواسی من فوقها و بارک فیها و قدر فیها اقواتها فی اربعه ایام سواء للسائلین. (فصلت؛ آیات ۹ و ۰۱)

در آیه ۰۳ سوره انبیاء نیز می فرماید که زمین پیش از آن که گسترده و باز شود به شکل جمع و رتق بود و با بارندگی زمین شرایط مناسب برای گسترده شدن را یافت. به این معنا که زمین پیش از باران و آب، سفت و غیرقابل زرع بود و با باریدن باران قابلیت آن را یافت که نرم و فتق شود و زمینه برای حیات فراهم آید: اولم یرالذین کفروان السموات و الارض کانتا رتقا ففتقناهما و جعلنا من الماء کل شیء حی افلایومنون.

این گونه است که از نظر قرآن، زمین تنها سیا ره ای است که در حال حاضر و تاکنون قابلیت آن را داشته که زیست گاه مناسبی برای گیاهان و جانوران از جمله انسان باشد. البته به نظر می رسد که پس از رانده شدن جنیان از آسمان با شهاب سنگ های آتشین، زیستگاه انحصاری جنیان نیز شده باشد، هر چند که ایشان به آسمان نیز می تواند گذر کنند و در جاهای دیگری غیر از زمین زندگی کنند ولی محل زندگی اصلی و پایگاه مرکزی ایشان نیز زمین است. این ها نمونه هایی از آیاتی بود که درباره استعدادزیستی زمین بدان اشاره شده است.

● گیاهان و جنگل ها، آرایه های زمین

گیاهان و جنگل ها، زینت های زمین هستند و خداوند آن را به عنوان آرایه های زمین قرار داده است. بدون گیاهان و درختان، زمین، جایی مرده است. گیاهان به زمین شکل دیگر و زیبایی می بخشند. همه موجودات زنده طبیعت به گیاهان زنده هستند چنان که گیاه خود به آب زنده است. تصویری که قرآن از زمین ارایه می دهد آن است که بی گیاه، زمین نه تنها قابل زیست نبوده بلکه از جمال و زیبایی نیز بی بهره بوده است.

البته قرآن به این معنا نیز توجه می دهد که بسیاری از مردم در داوری های خویش نسبت به زمین وگیاهان و دیگر موجودات آن به اشتباه می روند، زیرا آن چه را که زینت و آرایه های زمین است، از آن خویش می شمارند و برای آن خود را به آب و آتش می زنند. در حالی که آن چه در زمین است از آن زمین است و برای انسان جز بهره مندی از آن در راه رسیدن به کمالات شایسته انسانی نیست. بنابر این اگر شخصی گمان کند که آرایه های زمین چون درختان و گل و گیاه و جانوران روی آن از آن اوست به گمراهی و خطا رفته است.

آیاتی چون آیه ۷ سوره کهف و ۲۲ سوره حج، گیاهان را زینت زمین می شمارد و می فرماید: انا جعلنا ما علی الارض زینه لها، به راستی که ما هر چه بر روی زمین است زینت آن قرار دادیم.

بنابراین هرگونه تصرفی ازسوی انسان در گیاهان و جانوران به شکلی که دلالت بر مالکیت و یا حتی زینت های انسانی کند، تصرفی باطل وغلط است.

● خصوصیات زمین

ازخصوصیات زمین که در آیات مختلف به آن توجه داده شده آن است که کره زمین با آسمانها، در ترکیبات، خصوصیات و قوانین حاکم بر آنها شباهت دارد. از جمله این آیات می توان به آیه ۲۱ سوره طلاق اشاره کرد که خداوند در آن می فرماید: الله الذی خلق سبع سماوات من الارض مثلهن یتنزل الامر بینهن لتعلموا ان الله علی کل شیء قدیر و ان الله قد احاط بکل شیء علما. در این آیه به روشنی تبیین شده است که هفت آسمان و هفت زمین دارای قوانین و مقررات و خصوصیات مشترکی هستند که از جمله جریان قوانین در آنهاست.

از دیگر خصوصیات آن می توان به این اشاره کرد که زمین، مانند بستری آرام برای زندگی همه گونه های زیستی می باشد که از جمله آنها گونه زیستی انسان است: الذی جعل لکم الارض فراشاً (بقره آیه۲۲) این معنا در آیاتی دیگر چون آیه ۸۴ سوره ذاریات بیان شده است.

هم چنین خداوند زمین را همانند گهواره برای سکونت و آرامش همه موجودات از جمله انسان ها قرارداده است. خداوند به صراحت گهواره بودن زمین را در آیاتی چون آیه ۳۵ سوره طه و نیز ۰۱ سوره زخرف و ۸۴ سوره ذاریات و ۶ سوره نبأ بیان داشته است. البته زمین هرچند که از جهاتی که گفته شد منحصر است و نوع بشر تنها دراین کره خاکی به سرمی برد ولی به نظر می رسد که هفت زمین دیگر در کهکشان های دیگر با خصوصیات زمینی وجود دارد. خداوند دراین باره با صراحت تمام می فرماید: الله الذی خلق سبع سماوات و من الارض مثلهن؛ خداوند کسی است که هفت آسمان را خلق کرد و همچنین مثل آن هفت زمین را (طلاق آیه۲۱)

این شباهتی که با واژه مثلهن بیان شده است افزون بر این که در عدد هفت می تواند باشد هم چنین می تواند در امور دیگری نیز باشد که می بایست کشف شود. اما شکی نیست که یکی از شباهت هایی که در زمین های هفتگانه است مسئله محیط زیست آن است، هرچند که ممکن است به حدی از بلوغ نرسیده باشد که انسان بتواند در آن زیست کند؛ زیرا چنان که قرآن در آیات بسیار بیان داشته، دست کم شش دوره زمین شناسی بر زمین گذاشته تا قابلیت و استعداد حضور انسان را بیابد هرچند که آب و گیاه و جانوران پیش از آن به هزاران بلکه میلیون ها سال وجود داشته است.

البته برخی از مفسران هفت آسمان و زمین را به معانی دیگر نیز گرفته اند که امری بعید نمی باشد؛ زیرا آیات قرآنی دارای بطون متعدد هفت یا هفتگانه است؛ افزون بر این که هر آیه و واژه ای می تواند ده ها مصداق و مورد داشته باشد که بتوان بر آنها جری و تطبیق کرد. به هرحال زمین کنونی بهترین شرایط زیستی برای بشر را دارا است و تا آمادگی زمین های دیگر باید زمانی را سپری کرد؛ هرچند که ممکن است شرایط برای زیست در حال حاضر فراهم باشد و انسان بدان جا به شکلی نقل مکان کند.مطلب دیگر که می توان درباره زمین گفت آنکه همه چیز آن برای انسان مفید و سازنده است و انسان می بایست طریق مصرف درست آن را بیابد و چیزی در زمین نیست که بیهوده و عبث آفریده شده باشد (آل عمران آیات ۰۹۱ و ۱۹۱)

خداوند در آیه ۹۲ سوره بقره می فرماید: هوالذی خلق لکم ما فی الارض جمیعا؛ خداوند کسی است که هر آن چه در زمین است برای شما آفریده است. این بدان معناست که انسان باید طریق مصرف و بهره مندی درست از هر چیزی را بیاموزد. این معنا در آیه ۰۱ سوره رحمن نیز مورد تاکید و اهتمام قرارگرفته است. چنان که آیه ۲۲ سوره بقره بر این نکته نیز اصرار می کند که همه چیز زمین در راستای منافع انسان است و زمین این گونه آفریده شده تا انسان بتواند به آسانی و راحتی از منافع آن بهره مند شود.

اینها تنها بخشی از آیاتی است که به مسائل زمین و چگونگی بهره مندی بشر از آن پرداخته است.به هرحال انسان ها برای حفظ محیط زیست خویش باید تلاش کنند و آن را به تباهی نکشانند. آلوده کردن آب ها و از میان بردن گل و گیاه و درخت و نیز جانوران می تواند خطر را نخست متوجه انسان کند؛ زیرا همه چیز برای راحتی و آسایش و تغذیه انسان آفریده شده است. هرگونه تصرف سوء می تواند انسان را از بخشی از توانایی های خویش محروم سازد و آدمی را در شرایط محیطی نامساعد و نامناسب قرار دهد. باشد با کمک یک دیگر محیطی آرام برای خود و فرزندان خویش فراهم آوریم و محیط زیست خویش را به شکل بهتر و کامل تر و زیباتری حفظ نماییم.

خلیل آقاخانی