یزد میراثی از تمدن کهن

سرزمین یزد جلوه هایی از باشکوه ترین و درخشان ترین میراث فرهنگی و تمدن کهن ادوار مختلف تاریخی ایران را در خود جای داده است

سرزمین‌ یزد جلوه‌هایی‌ از باشکوه‌ترین‌ و درخشان‌ترین‌ میراث‌ فرهنگی‌ و تمدن‌ کهن‌ ادوار مختلف‌ تاریخی‌ ایران‌ را در خود جای‌ داده‌ است‌. تاریخ‌ سکونت‌ انسان‌ در این‌ خطه‌، از هزاره‌ سوم‌ پیش‌ از میلاد فراتر رفته‌ است‌، به‌ طوری‌ که‌ در عهد پیشدادیان‌، طوایف‌ در حال‌ کوچ‌ از بلخ‌ به‌ پارس‌، این‌ سرزمین‌ را «یزدان‌» نامیدند و از آن‌ زمان‌ به‌ بعد یزد محل‌ عبادت‌ شد. از مهم‌ترین‌ مراکز اسکان‌ اولیه‌ این‌ سرزمین‌ به‌ مهرپادین‌ (مهریز) فهرشان‌، پهره‌ (فهرج‌)، خورمیش‌، ادر (اردکان‌)، شواز، قلاع‌ موبدان‌ (میبد)، طرنج‌، عقدا، اشکذر و زارچ می‌توان‌ اشاره‌ کرد. شهر یزد به‌ عنوان‌ محلی‌ پاک‌ و مقدس‌ در رأس‌ تمام‌ آبادی‌های‌ مزبور قرار داشته‌ است‌.‏

دره‌های‌ سرسبز و مناطق‌ ییلاقی‌، چشمه‌‌سارها، ارتفاعات‌ و قله‌ها، غارها، حیات‌ وحش‌ و شکارگاه‌ها و به‌ویژه‌ جاذبه‌های‌ کویری‌ از خصوصیات‌ جالب‌ توجه‌ طبیعت‌ یزد است‌ که‌ برخی‌ از آنها جزء تفرجگاه‌های‌ مهم ‌مردم‌ استان‌ به‌ شمار می‌آید.‏

استان‌ یزد از لحاظ‌ کنش‌های‌ فرهنگی‌ نیز جالب‌ توجه‌ است‌. این‌ منطقه‌ از لحاظ‌ رفتارهای‌ فرهنگی‌ مردم کانون‌ گوناگونی‌هاست‌ و در این‌ میان، خصوصیات‌ فرهنگی‌ زرتشتیان‌ از پیشینه‌ تاریخی‌ درخشانی‌ برخوردار است‌. زرتشتیان‌ طبق‌ آیین‌ زرتشت‌، مراسم‌ ویژه‌ای‌ را در روزهای‌ معینی‌ از سال‌ برگزار می‌کنند که‌ از دیدگاه‌ جهانگردی برای‌ پیروان‌ سایر ادیان‌ جالب‌ توجه‌ و دیدنی‌ است‌.‏

● جغرافیای استان یزد

استان یزد در قسمت مرکزی فلات مرکزی ایران، مابین عرض‌های ۲۹ درجه و ۵۲ دقیقه تا ۳۳درجه و ۲۷ دقیقه عرض شمالی و ۵۲ درجه و ۵۵ دقیقه تا ۵۶ درجه و۳۷ دقیقه طول شرقی واقع شده است. این استان با مساحتی در حدود ۱۳۱هزار و ۵۷۵ کیلومتر مربع، چهارمین استان کشور به لحاظ وسعت است. یزد از شمال و غرب به استان‌های سمنان و اصفهان، از شمال شرق به استان خراسان رضوی، از شرق به استان کرمان و خراسان جنوبی، از جنوب غربی به استان فارس و از جنوب شرقی به کرمان محدود می‌شود.‏

نوسان درجه حرارت در استان یزد در زمستان و تابستان و حتی در شب و روز بسیار زیاد است و حداکثر حرارت ۴۵ درجه سانتیگراد بالای صفر و حداقل ۲۰ درجه زیر صفر است. میانگین روزانه دما برای همه سال بین ۹/۱۱ تا ۷/۲۰ درجه سانتیگراد متغیر است.‏

محدوده استان یزد جزیی از فلات مرکزی ایران است که کویرهای ایران نیز عمدتاً در این فلات جای دارند. بخش بزرگی از مساحت محدوده استان را قسمت‌هایی از کویرهای مختلف پوشانده است. جمعیت استان بر اساس سرشماری سال ۸۵، ۹۸۳هزار و ۵۲ نفر بود که از این تعداد، ۷۸۵هزار و ۲۱۳ نفر را جمعیت شهری و ۱۹۷هزار و ۸۳۹ نفر را جمعیت روستایی شامل می‌شوند. منطقه یزد یکی از سرزمین‌های باستانی و دارای میراث درخشانی از فرهنگ و تمدن کهن و ادوار مختلف تاریخی با قدمت ۳۰۰۰ سال است.

● فرهنگ بومی

استان یزد از معابر و گذرگاه‌های مهم در ادوار تاریخی محسوب می‌شده است. این استان از درگیری‌ها و جنگ‌های سیاسی تاریخ ایران تا حدودی ایمنی داشته است. از طرفی صعب‌العبور بودن راه‌ها و محدودیت منابع آبی مانع عمده تسخیر این منطقه توسط بعضی از حکومت‌های بزرگ و کوچک حاشیه و پیرامون این منطقه در طول تاریخ بوده است. از مظاهر فرهنگ مادی و معنوی که مردم این خطه از خود به جای گذاشته‌اند و میراث تاریخی آنها در دوره‌های قدیمی به حساب می‌آید، نشانه‌هایی از مهر و آناهیتا، ایساتیس، هخامنشیان، زندان اسکندر، برج و بارو و کهن‌دژهای بزرگ و پناهگاه‌های متعدد و ابنیه و یادگارهایی از بعد از اسلام نظیر مساجد و امامزاده‌ها را می‌توان نام برد که نشان‌دهنده فرهنگ و تمدن مردم، چه قبل و چه بعد از دوره اسلامی، بوده است.

● مراسم مذهبی

اکثریت قریب به اتفاق مردم استان یزد پیرو دین اسلام و شیعه دوازده امامی هستند. به همین دلیل، مجموعه مراسم تحت تأثیر رفتارها و کنش‌های فرهنگی اسلامی و ملی صورت می‌گیرد. مراسم عروسی، اعیاد ملی و مذهبی نظیر عید نوروز، عید فطر، عید غدیرخم، عید مبعث و سالروز تولد پیامبر اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) به ویژه نیمه شعبان (سالروز تولد امام زمان(عج)) با شکوه فراوان برگزار می‌شود.

جشن‌های ماهانه (برابر شدن نام روز با نام ماه مثلاً روز فروردین با ماه فروردین) جشن‌های مفصلی موسوم به گاهنبارها، نوروز جمشیدی و مراسم پنج روز پایان سال، روز تولد آشو زرتشت پیامبر ایران باستان (روز خرداد از ماه فروردین مصادف با ششم فروردین) و جشن سده یا جشن بزرگداشت آتش اهورامزدا منصوب به هوشنگ پادشاه پیشدادی در روز دهم بهمن از مهمترین مراسم شادی هستند که زرتشتیان با شکوه خاصی برگزار می‌کنند.

مراسم نخل‌برداری نیز که از قدیم‌الایام در یزد مرسوم بوده است، جذابیت خاصی دارد. نخل به عنوان تابوت امام حسین(ع) شناخته می‌شود. نخل چوب‌بستی عظیم به شکل برگ درخت است که شباهتی به برگ خرما ندارد. نخل با پارچه سیاه سرتاپا سیاه‌پوش می‌شود و صدها شمشیر، قمه و خنجر برهنه با تزئینات خاصی مانند آیینه‌ها، میوه‌ها، پولک‌ها، منگله‌ها و دستمال‌های ابریشمی رنگی بر دو طرف بدنه نخل بسته می‌شود. در دهه اول محرم یا در دهه آخر صفر (دو ماه خاص عزاداری شیعیان) نخل توسط مردم عزادار مانند کشتی به حرکت درمی‌آید و سه دور گرد میدان می‌چرخد و آنگاه آرام‌آرام به آشیانه خود بازمی‌گردد. همراه با چنین مراسمی، روضه‌خوانی، سینه‌زنی و عزاداری انجام می‌شود.

● صنایع دستی

صنایع دستی به بخشی از هنر و صنعت گفته می‌شود که با بهره‌برداری از مواد اولیه بومی و انجام کار اساسی به کمک دست و ابزارهای سنتی دستی انجام می‌پذیرد و منحصر به ساخت محصولاتی است که بیانگر ذوق هنری و خلاقیت فکری سازندگان آن باشد. مهم‌ترین صنایع دستی استان یزد عبارتند از: قالی، قالیچه، گلیم، مخمل، چادرشب، دستمال، مرس‌ریزه‌جیم، قناویز، اجرامی، شمد، ترمه، پرده، زیلو، روفرشی، کرباس، بقچه، لنگ، خورجین، پتو، سفال، سرامیک، حصیر، کاشی و گیوه.‏

در میان صنایع دستی، قالی‌بافی، ترمه بافی، زیلو بافی و ساخت سفال، سرامیک و کاشی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. شیرینی‌پزی در یزد سابقه طولانی دارد. در یزد شیرینی‌های سنتی مانند باقلوا، قطاب، لوز نارگیل، پشمک، نان برنجی و حاجی‌بادام تهیه می‌شود.‏

● شکارگاه‌ها و مناطق حفاظت‌شده

پناهگاه‌های گوناگون و زیستگاه‌های مختلف با جمعیت‌های فراوانی از حیات وحش در دل اکوسیستم‌های کویری استان دیده می‌شوند که انواعی از گونه‌های حیات وحش بسته به نیازهای زیستی خود محل‌هایی را برای زیستن انتخاب می‌کنند. در اکثر ارتفاعات و کوهستان‌های صعب‌العبور و دامنه‌های پرشیب می‌توان کل و بز را مشاهده نمود. تراکم جمعیت این جانور در ارتفاعات بافق و شیرکوه بیش از سایر مناطق استان است.‏

تپه‌ماهورها و کوهپایه‌های استان نیز زیستگاه خوب و مناسبی برای قوچ و میش است. در قسمت جلگه‌ها و دشت‌ها، مراتع و حاشیه مزارع به ویژه در منطقه حفاظت‌شده کالمند و بهادران تعداد زیادی آهو زیست می‌کنند. در نقاط دشتی و تپه‌ماهورها با آب و هوایی نسبتاً خشک‌تر و دور از دسترس انسان، گونه جبیر را می‌توان یافت.‏

● دیدنی‌ها

میدان امیرچخماق، باغ دولت‌آباد، زندان اسکندر (مدرسه ضیاییه)، آتشکده زرتشتیان، ساعت مارکار، برج و باروی شهر، خانه‌های قدیمی چون خانه لاری‌ها، خانه عرب‌ها، خانه مرتاض، خانه رسولیان، خانه ملک‌التجار و خانه محمودی، دخمه‌های زرتشتیان، حمام‌خان، بازارهای قدیمی چون بازار خان و بازار پنجه‌علی، آب‌انبارهای فراوان چون آب‌انبار شش‌بادگیری و رستم گیو، مسجد جامع یزد، قلعه‌ها، کاروانسراها، تکیه‌ها، مساجد، پیرانگاه‌ها، قنات‌ها، کوچه‌ها، ساباط‌ها، حمام‌ها و بسیاری از مناطق عادی در بافت تاریخی شهر یزد از اماکن دیدنی این شهر است.‏

▪ مسجد امیرچخماق: از مساجد معروف ایران و از جمله مساجدی است که نشان از معماری اصیل اسلامی دارد. این مسجد که به مسجد جمعه نو نیز مشهور است، در شهر یزد و مقابل میدانی به همین نام قرار دارد.

مسجد امیر چخماق در عصر صفویان و با حمایت امیر جلال‎الدین چخماق شامی یکی از حاکمان یزد ساخته شد. وی یکی از نزدیکان شاهرخ‎میرزا تیموری و همسرش فاطمه‎خاتون بود. این مسجد دارای آثار باستانی بسیاری است که نماد هنر معماری اصیل اسلامی- ایرانی محسوب می‎شوند.

این مسجد دارای دو شبستان زمستانی و تابستانی است که در قسمت تابستانی آن (بالای محراب) بادگیر بسیار زیبایی قرار دارد.

محراب مسجد پوشیده از نقوش معرق و مقرنس است و در وسط آن سنگ مرمر بسیار زیبایی وجود دارد که شکوه هنر کاشی‎کاری اسلامی- ایرانی را به نمایش می‎گذارد.

▪ مسجد جامع یزد: طی حدود ۱۰۰ سال و در سه دوره بنا شده است. پایه‌های اصلی مسجد باقی مانده از دوره ساسانی است و بنای فعلی مسجد را از لحاظ شیوه معماری متعلق به دو دوره موسوم به آذری دانسته‌اند. بنای گنبدخانه متعلق به دوره ایلخانی و سردر رفیع مسجد را متعلق به زمان شاهرخ و دوره تیموری می‎دانند.

▪ آتشکده زرتشتیان: این آتشکده در خیابان آیت‎الله کاشانی واقع شده و شامل ساختمان و باغ زیبایی است که در قرن اخیر ساخته شده است. در این محل، آتش مقدس که برای زرتشتیان محترم است نگهداری و از آن مراقبت می‎شود. ساختمان اصلی در وسط حیاط قرار دارد و آن را درختانی همیشه سبز احاطه کرده‎اند. حوضی مدور و بزرگ در محور ورودی بنا به آن زیبایی خاصی بخشیده است. آتش در محفظه‎ای بلندتر از سطح زمین در اتاقی نسبتاً وسیع و دور از تابش خورشید قرار گرفته و اتاق‎هایی برای مراسم نیایش پیرامون آن طراحی شده است.

▪ باغ دولت آباد: از باغ‌های قدیمی شهر یزد است. بنای این مجموعه به سال ۱۱۶۰ قمری توسط محمدتقی‎خان بافقی که به «خان بزرگ» معروف بود ساخته شد. این بنا بیش از ۲۶۰ سال قدمت دارد و محل اقامت حاکم وقت و معاصر با شاهرخ‎میرزا و کریم‎خان زند بود. این مجموعه یادگاری است از دوره‌های افشاریه و زندیه که شامل عمارت سردر، ساختمان هشتی و بادگیر، عمارت بهشت‎آیین و تالار آینه، عمارت تهرانی، آب‎انبار دودهانه و باغ ناصر است. فضای سبز باغ درختان انگور، سرو و کاج دارد. همچنین گل‌های محمدی و سرخ نیز در باغ دیده می‌شود.

فضای داخلی باغ تقریباً سبز است و تا حدودی باغ فین کاشان را در ذهن بیننده تداعی می‌کند.

▪ بقعه سیدرکن الدین: این بنا در سال ۷۲۵ قمری بنا نهاده شد و محل دفن سیدرکن‎الدین محمد قاضی است. این بنا دارای گنبد، گچ‎بری‎های اسلیمی داخل ایوان بلند و مقرنس‎های چهارگوشه بنا و محراب بلند است. در داخل بقعه آثار تزیینات آجرکاری و خطوط کوفی و نستعلیق بر دیوارها و حتی در قسمت سقف که با آبرنگ نقاشی شده است به چشم می‎خورد.

▪ آب‎انبار شش‎بادگیر: آب‎انبارها از جمله تأسیسات وابسته به قنات هستند که برای ذخیره‌سازی در زمستان و استفاده در تابستان کاربرد داشتند. آب‎انبار شش‎بادگیری در محله‌ای به همین نام در شهر یزد واقع شده است. این آب‎انبار بزرگ و پرحجم بیش از ۲۰۰۰ متر مکعب گنجایش و دو عدد شیر یا راه دسترسی به شیر آب‎انبار دارد که یکی برای استفاده مسلمین و دیگری برای استفاده اقلیت مذهبی زرتشتی بوده است. این آب‎انبار دارای شش‎بادگیر است. سه بادگیر آن از ابتدا ساخته شده بود و سه بادگیر دیگر بعدها به آن الحاق شده است. با کمی دقت در شکل بادگیرها تفاوت سه بادگیر قدیمی با دیگر بادگیرهای آن مشهود است. شش بادگیر آب‎انبار با توجه به شرایط اقلیمی و جهت باد در این منطقه به شکل هشت‎وجهی است.

ارتفاع مخزن، ارتفاع بادگیرها، معماری زیبای بادگیرها و مصالح به کار رفته و تزئینات آجرچینی مدخل ورودی آن از ویژگی‌های آب‎انبار شش‎بادگیری است که شهرت بسیاری به آن داده است. تعداد پلکان‎های این آب‎انبار ۵۰ عدد، ارتفاع مخزن ۶/۱۲ متر و ارتفاع بادگیرها ۱۰ متر است.

▪ دخمه زرتشتیان: در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی یزد، بر بلندای کوهی رسوبی و کم‎ارتفاع به نام “کوه دخمه” دو عمارت سنگی مدور برج‎مانند با فضای میان‎تهی قرار دارد که به دخمه یا دادگاه زرتشتیان مشهور است. در دامنه ضلع شمالی این کوه، تعدادی عمارت خشت و گلی، آجری، سنگی یا ترکیبی از هر سه، مجهز به امکانات رفاهی زمان خود- معروف به خیله- دیده می‎شود.

قدیمی‎ترین آثار این محوطه، خیله‎ها و دخمه‎های ضلع غربی است که به دوران صفویه تعلق دارند. دخمه محلی است که زرتشتیان از دیرباز تا حدود چهل سال پیش، اموات خود را طبق اصول، فرهنگ و آداب و سنن مذهبی خود و طی انجام مراسمی ویژه در آن می‎نهادند تا طعمه کرکس‎های کوه‌های اطراف شوند. وسط فضای میان‎تهی دخمه، چاهی وجود دارد که به “استودان” معروف است و استخوان‎های به جای مانده از اجساد را داخل آن می‎ریختند.

پس از مدتی و طی مراسمی خاص، محوطه داخل دخمه جارو و ضد عفونی می‎شد و بار دیگر دخمه مذکور مورد استفاده قرار می‎گرفت. در حقیقت، محوطه داخلی دخمه‎ها مانند گورستانی بود که چندین بار از آن استفاده می‎شد. از دیگر دخمه‎های این استان می‎توان به دخمه چم (روستای چم، شهرستان تفت)، دخمه فیروزآباد (شهرستان یزد)، دخمه اله آباد زارچ و دخمه اردکان اشاره کرد.