پنجشنبه, ۱۳ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 2 May, 2024
شیعیان پاکستان و انقلاب اسلامی ایران
از نکات بارز و مشهود در تاریخ معاصر پاكستان ، تحرك سیاسی شیعیان این كشور طی سه دهه گدشته است. شیعیان پاكستان از اواسط دهه ۱۹۷۰ میلادی به تدریج با خروج از انزوا فعالانه وارد عرصه‌های اجتماعی و سیاسی شدند. این حركت كه در ابتدا به صورت اقدامات اعتراضی آغاز شد و سپس نهضت اجرای فقه جعفریه پاكستان به عنوان اولین تشكل فراگیر شیعیان به رهبری مفتی جعفر حسین شكل گرفت.
به دنبال آن تشكل‌های دیگری به گونه‌ای فعال جهت تأمین هویت سیاسی متمایز برای شیعیان و اتفاق حقوق آنها در عرصه پاكستان به فعالیت پرداختند. هر چند در طی چند دهه اخیر خشونت‌های گسترده‌ای علیه شیعیان رخ داده و جامعه شیعیان پاكستان را در برابر شرایط ویژه و پیچیده‌ای قرار داده است.
از این رو پرسش اساسی این است كه شیعیان پاكستان چه تدابیری را باید در برای این شرایط اتخاذ نماید تا در پرتو آن بتوانند ضمن حفظ حقوق و هویت خویش یك زندگی مسالمت‌امیز را تجربه نمایند؛ جهت پاسخگویی به این پرسش ابتدا ضرورت دارد جایگاه تاریخی شیعه را در شبه قاره هند و روند فعالیت شیعیان در طی دهه‌های اخیر و عوامل مؤثر بر این روند را مورد بررسی قرار دهیم.
پاكستان به رغم برخورداری از جمعیتی نسبتا یكدست از نظر دینی (۹۸ درصد مسلمان ) دادرای شكاف‌ها و دسته‌بندی‌های فرقه‌ای و مذهبی است. این شكاف‌ها زمینه‌ساز اختلافات كنونی در پاكستان شده است. جمعیت پاكستان بر طبق سرشماری سال ۱۹۹۵ حدود ۱۳۸ میلیون نفر بوده كه حدود ۷۰% از این جمعیت روستا‌نشین هستند و در حال حاضر ۶۵ تا ۷۵ درصد از این جمعیت بی‌سواد می‌باشد. درصد بالای بی‌سوادی در این كشور یكی از عوامل تشدید فرقه‌گرایی است.۱
در مورد تعداد شیعیان پاكستان تا كنون آمارگیری دقیقی به عمل نیامده است. وهابی‌ها و اهل حدیث و دیگر مخالفین شیعه در اطلاعیه‌های خود حدود ۵/۲ میلیون نفر را شیعه ذكر كرده‌اند در حالی كه شیعیان جمعیت خود را حدود ۲۰ تا ۲۵ میلیون نفر می‌دانند. اما گزارش خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در راولپندی با توجه به جمعیت ۱۰۰ میلیونی پاكستان در سال ۱۹۸۱ م رقمی حدود ۹ تا ۱۰ میلیون نفر را نشان می‌دهد.۲
● جایگاه تاریخی شیعیان در شبه قاره هند
نفوذ شیعیان در شبه قاره هند از قدمت زیادی برخوردار است. این نفوذ در كشمیر و دكن و در دروان سلسله مغول بیشتر بود، بگونه‌ای كه بعضا منجر به تشكیل حكومت از سوی آنان شده است. بنابراین نوعی هویت شیعی از دیرباز در شبه قاره هند وجود داشته و در طول تاریخ از فراز و نشیب خاصی برخوردار بوده است. یك نمونه برجسته از فعالیت شیعیان مبارزه نواب حیدرعلی خان و فرزندش تیپوسطان علیه استعمار انگلیس بود.۳
وجود مسلمانان در كنار هندوها و تحت یك دولت هند و ـ البته سكولار ـ تهدیدها و چالش‌هایی را فرا راه مسلمانان قرار می‌داد و این امر باعث شد كه نوعی وحدت نسبی و یا بهتر بگوییم فاقد هویت متمایز سیاسی در چارچوب مذهب در میان مسلمانان وجود داشته باشد. پرداختن به دفع تهدید‌های وارده از سوی هندوها باعث شد كه اختلافات مذهبی و فرقه‌ای میان شیعیان و سنی‌ها در حداقل بوده و مسلمانان هم خود را معطوف به رفع این تهدیدها نمایند. هر چند رهبران هندو و مسلمان در جریان مبارزه با استعمار انگلیس جبهه متحدی را بوجود آورده بودند ولی از آنجایی كه باورهای دینی و اعتقادی هر دو قوم هویت تاریخی و آنان را تشكیل می‌داد، همواره نگرانی‌هایی را برای هر دو گروه بویژه مسلمانان بوجود آورد. مسلمانان كه نگران حقوق خود در یك دولت هندو بودند، در سال ۱۹۰۶ حزب مسلم لیگ را برای دفاع از حقوق مسلمانان هند و بهبود در روابط مسلمانان با نمایندگان حكومت بریتانیایی هند، و هندوها بنیان گذاشتند . به تدریج رهبران مسلمانان دریافتند كه همكاری با دولت سبب احقاق حقوق از دست رفته مسلمانان نمیشود. لذا رهبران مسلمان مانند محمدعلی جناج و محمد اقبال را واداشت تا به دنبال طراحی یك حكومت مسلمان و جدائی از هندوستان باشد. اقبال در كنفرانس احزاب مسلمان هند اعلام نمود كه (دوست دارم شاهد آن باشیم كه پنجاب استان مرزی شمال غرب، سند و بلوچستان در دولت واحد گرد هم آیند ... به نظر من شكل‌گیری دولت مسلمان شمال و غرب هندوستان تقدیر نهایی مسلمانان، حداقل در شمال غرب هند است).۴
شدت گرفتن اختلاف بین مسلمانان و هندوها زمینه را برای نهضتی استقلال‌طلبانه در میان مسلمانان شبه قاره فراهم آورد. كه نهایتا در سال ۱۹۴۷ م به تشكیل جمهوری اسلامی پاكستان انجامید.
لازم به تذكر است كه پیش از تشكیل دولت پاكستان از سال‌ها قبل حزبی شیعی به نام حزب سیاسی شیعیان هند در شبه قاره هند فعالیت داشت. این حزب نتیجه برخی حوادث فرقه‌گرا در شهر لكنهو در سال ۱۹۱۷ بود كه به دنبال آن شیعیان شبه قاره تشكیل این سازمان را لازم دیدند.۵ با این حال این گونه اختلافات را نمی‌توان ویژگی بارز آن دوره دانست و مسلمانان چه شیعه و چه سنی برای تشكیل سرزمین و دولت اسلامی مجزایی كه بتوانند آزادانه به شیوه خود زندگی كنند، با یكدیگر همكاری می‌كردند.
● نقش شیعیان در شكل‌گیری پاكستان
نقش شیعیان شبه قاره را در شكل‌گیری نمی‌توان نادیده گرفت. به جز محمدعلی جناح بنیانگذار پاكستان و رهبر حزب مسلم لیگ، كه شیعه بود بسیاری از اعضای بلندپایه این حزب نیز از بزرگان شیعه شبه قاره بودند. در جریان مبارزات استقلال طلبانه ، ۸۰% شیعیان هند از نظریه تأسیس یك كشور مستقل مسلمان هواداری نموده و با مهارت به پاكستان به تقویت این دولت همت گماشتند. این در حالی بود كه حزب كنگره هند تلاش بسیاری انجام داد تا شیعیان را به طرف خود جلب نماید و از تشكیل یك دولت مستقل جلوگیری نماید. اظهار نظر صریح محمدعلی جناح مبنی برحفظ حقوق شیعیان در پاكستان جدید این امیدواری را در شیعیان بوجود آورد كه با شكل‌گیری یك كشور مسلمان جدید، هم طراز و همسان با سایر مسلمانان قرار بگیرند.
● روند فعالیت شیعیان در دولت‌های مختلف پاكستان
حاصل مبارزات مسلمانان شبه قاره هند برای كسب استقلال، شكل‌گیری كشور پاكستان در سال ۱۹۴۷ م به رهبری محمدعلی جناح (قائدالاعظم) بود، از آنجایی كه مبنای شكل‌گیری پاكستان اختلافاتی بر پایه دین بود، این امر باعث شد این كشور دارای هویتی دینی باشد. در این دوره با غلبه یافتن هویت اسلامی، اختلافات مذهبی بین فرقه ها و مذاهب اسلامی تحت الشعاع قرار گرفت. نمونه بارز این همگرایی و وحدت را می‌توان در همكاری محمدعلی جناج به عنوان یك شیعه با سایر رهبران استقلال‌طلب اهل سنت مشاهده كرد. پس از استقلال پاكستان نیز محمدعلی جناح، شخصی شیعی به نام محمدعلی تقوی را به عنوان اولین شهردار كراچی تعیین كرد. وی در اولین ماه محرم پس از آزادی دسته‌جات عزاداری، سینه‌زنی را در كراچی به راه انداخت، در آن زمان سیاستمداران مسلم لیگ از جمله لیاقت علی خان كه سنی بود، در مراسم عزاداری حسینی شركت می‌كردند و حساسیتی در این خصوص وجود نداشت. همچنین در قانون اساسی پاكستان هیچ اشاره‌ای به مذهب نشده كه خود مؤید این نكته است كه تدوین‌كنندگان آن در جهت وحدت ملی و عدم توجه به حساسیت‌های مذهبی (فرقه‌ای) گام برداشته‌اند. این عدم حساسیت به حدی بود كه در سرود ملی این كشور، از پاكستان به نام كشور حسین یاد شد.۶
در دو دهه نخست تشكیل دولت پاكستان مهمترین بحث در زمینه سیاسی و قانون‌گذاری تعارض میان سنت‌گراها و نوگراها بود و بیشترین اصلاحاتی كه در قانون اساسی مد نظر قرار می‌گرفت، افزایش یا حذف اصول و موادی بود كه بنا به درخواست هر كدام از این دو گروه باعث تقویت روح مدرنیستی یا اسلامی قانون اساسی می‌شد. اما در اوایل دهه ۱۹۶۰ م هنگامی كه علمای اهل سنت تقاضای تشكیل حكومت اسلامی مطلوب خویش مبتنی بر فقه حنفی را شدت بخشیدند به تدریج اختلافات دو جانبه افزایش یافت، از دهه ۶۰ میلادی به بعد موضوع عزاداری شیعیان به مسئله درگیری بین سنی‌ها و شیعیان مبدل گردید و طبیعی بود كه شیعیان نیز برای استیفای حقوق خود دست به سازماندهی بزنند.۷
تضییع حقوق شیعیان در دوران حكومت ایوب خان (۱۹۶۹ـ۱۹۵۸ م) باعث گردید كه شیعیان در صدد برآیند به شكل مؤثرتری در جریان‌های سیاسی كشور وارد شوند. در سال ۱۹۲۴ كنفرانس علمای شیعه سراسر پاكستان تشكیل گردید و در قطعنامه آن حفاظت كامل از مجالس و مراسم عزاداری شیعیان تقاضا شد. از جمله تبعیض‌هایی كه در این دوره نسبت به شیعه روا داشته می‌شد، اجبار به آموزش فقه حنفی به فرزندان شیعیان بود.
با نامزد شدن فاطمه جناح ، خواهر بنیانگذار پاكستان برای انتخاب ریاست جمهوری احزاب مخالف ایوب خان از جمله شیعیان كه معمول زنان را برای تصدی تقش‌های مهم اجتماعی و سیاسی مناسب نمی‌دانند، گرد او جمع شدند و او را به عنوان نامزد اپوزیسیون علیه رییس جمهور وقت (ایوب خان) برگزیدند. این امر سبب شد ایوب خان شروع به مذاكره با نمایندگان شیعیان كند و جهت رسیدگی به اعتراضات و رفع مشكلات شیعیان اقداماتی انجام دهد.
ذوالفقار علی بوتو كه دارای گرایشات سوسیالیستی و سكولار بود در سال ۱۹۷۱ در انتخابات ریاست جمهوری پیروز شد. او كه همسری شیعه و ایرانی الاصل داشت، موفقیت شیعیان را تا حد زیادی بهبود بخشید و با بعضی از خواسته‌های آنان از جمله برنامه‌ریزی آموزشی جداگانه برای فرزندان شیعه موافقت نمود. اما گرایشات سوسیالیستی او واكنش‌های منفی در جامعه و خصوص بین علما در مقابل او ایجاد نمود.
پژوهشگر: مهدی نصوحیان
منابع:
۱ـ زیبا فرزین‌نیا ، پاكستان ، تهران ، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌الملل ، ۱۳۷۶ ، صفحه ۹
۲ـ آمار فرهنگ جمهوری اسلامی ایران (راولپندی : خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران ، بی تا ص ۱۰)
۳ـ حسین خوش آمدی ، نقش شیعیان در پاكستان ، تهران ، دفتر مطالعات وزارت امور خارجه ، بی تا ، ص ۱۸۰
۴ـ نگاهی به زندگی و مبارزات علامه اقبال لاهوری ، كمیل خجسته ، نشر فراندیش ، ۱۳۸۲ ، ص ۴۰
۵ـ حافظ تقی‌الدین، احزاب و نهضت‌های سیاسی پاكستان ، لاهور ، ۱۹۹۸ ، ص ۵۰۳
۶ـ جهت بررسی بیشتر ر.ك ویلفرد كنت، ول اسمیت ، اسلام در جهان امروز ،ترجمه حسینعلی هروی ، تهران ، نشر دانشگاه تهران
۷ـ شیعه ، مقاومت و انقلاب ، مجموعه مقالات كنفرانس بین‌المللی دانشگاه تل‌آویو ، تهران ، ۱۳۶۸ ص ۳۸۲
۸ـ محمدجواد آقاجری ،انقلاب اسلامی ایران و تحریك سیاسی شیعیان ، رساله دكتری دانشگاه امام صادق (ع) ، ص ۱۴۷
۹ـ همان ، ص ۱۵۵
۱۰ ـ پیشین، شیعه ، مقاومت و انقلاب ، ص ۳۸۶
۱۱ـ همان ، ص ۳۸۶
۱۲ـ محمدجواد آقاجری ، پیشین ، ص ۱۶۲
۱۳ـ روزنامه كیهان ۲/۵/۱۳۶۷
۱۴ـ ای آمدنت باعث آبادی ما : سفر ریاست جمهوری اسلمی ایران به پاكستان، بولتن ویژه وزارت خارجه ج.ا.ا ، بهمن ۱۳۶۴ ، ص ۳۵
۱۵ـ كیهان ، ۲۰ مرداد ۱۳۶۷ به نقل از فصل‌نامه جهان سوم، آوریل ۱۹۸۸
۱۶ـ محمدباقر شهبازی ، بررسی اجمالی موقعیت كنونی شیعیان پاكستان ، نامه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران ، ۱۳۶۹ ص ۱۳۶۸ـ۱۳۶۷
۱۷ـ یادواره شهید عارف‌الحسین الحسینی ، مؤسسه شهید عارف الحسینی ، قم ، نشر سازمان تبلیغات اسلامی ص ۴۳
۱۸ـ روزنامه رسالت ، ۲۶/۶/۱۳۶۷
۱۹ـ محمدباقر شهبازی ، پیشین ، ص ۶۷
۲۰ـ سید عارف حسین نقوی ، تذكرهٔ علمای امامیه پاكستان ، ترجمه محمدهاشم ، مشهد ، آستان قدس رشوی ، ۱۳۷۰ ، ص ۷۰
۲۱ـ حمزه امرایی ، انقلاب اسلامی ایران و جنبش‌های اسلامی معاصر ، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی ایران ، ص ۲۵۳
۲۲ـ انقلاب اسلامی ایران و جنبش‌های اسلامی معاصر ، همان ، ص ۲۴۹
۲۳ـ حسین خوش آمدی ، پیشین ، ص ۱۱۰
۲۴ـ محمدجواد آقاجری ، پیشین ، ص ۱۶۵
۲۵ـ همان ، ص ۱۶۶
۲۶ـ روزنامه وحدت پاكستان ۴/۲/۱۳۷۲ به نقل از محمدجواد آقاجری ، پیشین ، ص ۲۳۰
۲۷ـ علیرضا بختیاری ، گزارشی از شیعیان و اهل سنت پاكستان ، تهران ، سازمان تبلیغات اسلامی ، ۱۳۶۳ ، ص ۴
۲۸ـ دانشجویان پیرو خط امام ، اسناد لانه جاسسوی ، ش ۴۲ " پاكستان ، ج ۲ ، ص ۷۵ به نقل از محمدجواد آقاجری ، پیشین ، ص ۲۳۱
۲۹ـ روزنامه جام جم ۷/۸/۱۳۸۰
۳۰ـ اسالم‌آباد ، واحد مركزی خبر ، سیاسی ، ۲۹/۶/۸۰ به نقل از محمدجواد آقاجری ، پیشین ، ص ۲۴۵
۳۱ـ خبرنامه افغانستان ، ش ۳ ، ۳۰/۷/۸۰ ، ص ۵، به نقل از محمدجواد آقاجری ، همان ، ص ۲۴۶
۳۲ـ روزنامه نواب وقت ، ۱۵ ژانویه ۲۰۰۲ ، به نقل از محمدجواد آقاجری ، همان ، ص ۲۴۷
۳۳ـ محمدجواد آقاجری ،پیشین ، ص ۳۰۰
