آستانه حقوق فضا

گستره حقوق درست به اندازه گستره زندگی بشر امروز است و گستره زندگی بشر امروز, هیچ مرزی ندارد از عمیق ترین و ناشناخته ترین بخش های اقیانوس تا دورترین و غیرقابل تصورترین نقاط فضا به همین دلیل است که امروزه حقوق حتی به فضا نیز رفته است

گستره حقوق درست به اندازه گستره زندگی بشر امروز است و گستره زندگی بشر امروز، هیچ مرزی ندارد؛ از عمیق‌ترین و ناشناخته‌ترین بخش‌های اقیانوس تا دورترین و غیرقابل تصورترین نقاط فضا. به همین دلیل است که امروزه حقوق حتی به فضا نیز رفته است.

در ابتدا، این ایالات متحده آمریکا بود که پیشگام عقیدۀ جلوگیری از کاربرد "حق حاکمیّت" در فضای ماورای جو و تأکید بر استفاده صلح‌آمیز از فضا و اکتشافات فضایی شد. این امر درست در زمانی که شورویها با پرتاب ماهواره اسپوتنیک-۱ در سال ژئوفیزیکی ۱۹۵۷، جلو‌دار عصر فضا شده بودند، صورت گرفت.

آمریکایی‌ها که از فناوری فضایی روسها عقب بودند، می‌ترسیدند که این بازی جدید را به رقیب تازه سر از خاکستر جنگ برآورده، ببازند و این‌چنین شد که حقوق فضا، نامی آشنا شد برای کسانی که در این حوزه فقط به مهندسی و دانش فنی یا فیزیکی می‌اندیشیدند.

اکتشاف و استفاده از فضای ماورای جو، از جمله ماه و دیگر اجرام سماوی باید برای منافع و مصالح تمام ملتها، بدون توجه به درجۀ توسعۀ اقتصادی و علمی آنان بوده و قلمرو مشترک بشریّت محسوب می‌گردد. همچنین فضای ماورای جو از جمله ماه و دیگر اجرام سماوی جزء تعلقات ملّی نبوده و نمی‌توان به قصد اشغال، یا با هر قصدی دیگر، بر آن ادعای حق حاکمیّت نمود.

این جملات به ظاهر ساده، روح فعالیتهای فضایی ملتهای سیاره زمین بوده و از نظر حقوقی برای کلمه به کلمه آنها زمان زیادی صرف شده است تا حقی از کسی ضایع نشود. ایران ما، به تازگی و با دستاوردهای فضایی جدیدش، جایی در فضای ماورای جو برای خود دست و پا نموده است. به همین دلیل نباید چشم بسته وارد این دنیای جدید شد. کتاب "آستانه حقوق فضا" یکی از اولین چراغهایی است که به منظور روشن ساختن این مسیر سخت و پرنشیب و فراز بر تاریکی نادانی تابانیده شده است.

آناهیتا وزیری منفرد، مترجم و گردآورنده این کتاب در مقدمه خود آورده است:

"همیشه به فیزیک رشته تحصیلی خود بیشتر از هر رشته علمی دیگر علاقمند بودم تا اینکه با علم حقوق فضایی آشنا شدم و به اهمیت آموختن آن در منافع و زندگی امروزه انسانها از جمله ساکنین کشورم پی بردم و دانستم که هر موضوعی از علم، بسیار ارزشمند است.

جالب توجه برای من این بود که بسیاری از پایه‌های حقوق فضایی از قوانین فیزیکی، مثل قوانین کپلر نتیجه‌گیری شده‌اند. خوشبختانه امکان دسترسی به متخصصین مجرب کشورم مثل استاد دانشمند و بزرگوار آقای دکتر خلیلی تحصیل‌کرده حقوق هوافضا ازدانشگاه لندن وآقای دکتر تاریخی که اولین ایرانی عضو کمیته سازمان ملل برای استفاده صلح‌جویانه از فضا بوده و سپس به عضویت در هیئت رئیسه این کمیته در آمده‌اند را پیدا کردم.

ارزنده‌ترین هدیه اطلاعات است و بهترین روش برای سپاسگزاری را در این دیدم که آنچه آموخته‌ام را در اختیار دیگر هموطنان و همزبانان خود قرار دهم.

پس از مطالعه و بررسی در مورد حقوق بین‌المللی فضایی، بسیار به این موضوع علاقمند شدم و در سفری به کشور کانادا به دانشگاه مک‌گیل در مونتریال که به گفته آقای دکتر خلیلی "پیشگام حقوق فضایی" است رفتم.

در جلساتی با محققین حقوق فضایی از جمله پرفسور رم جکو، آقای جان سییبرت، خانم سارا استبرگ، دکتر ماریا بوزدوگان حضور پیدا کرده، دسترسی به منابعی ارزشمند از جمله مدارک و گزارشها و نیز کتابهایی حاصل تحقیقات موسسات بین‌المللی در مورد حقوق فضایی پیدا کرده، جدیدترین آنها را با خود به ایران آوردم. مطالعه آنها مرا بسیار علاقمند کرد و موضوعات این مطالب بسیار مورد توجه متخصصین کشورم قرار گرفت. برای گسترش اطلاعات موجود در آنها تصمیم به ترجمه آنها گرفتم.

از جمله این منابع عبارت از مجموعه مقالات سالانه حقوق هوافضا، گزارش امنیت فضایی ۲۰۰۶، امنیت مشترک در فضای ماورای جو و گزارش سمینار میان رشته‌ای و بین‌المللی خط‌مشی و حقوق مرتبط با منابع فضای ماورای جو، از جمله ماه، مریخ، و دیگر اجرام آسمانی بودند. ترجمه کامل بخش اول و دوم منابع مذکور در این گردآوری موجود است و به نتایجی از منابع دیگر در مقدمه اشاراتی شده است.

این گردآوری اطلاعات ارزشمندی را که هرکسی علاقمند به دانستن آنهاست ارائه می‌دهد. بخش محیط فضا و زباله‌های فضایی که فصل اول گزارش سال ۲۰۰۶ امنیت فضایی را تشکیل می‌دهد، علاوه بر اینکه مطلبی جالب توجه است، اشاره‌های به نتیجه فعالیتهای نمایندگان ایران در سال ۲۰۰۵ دارد که مطالعه آن برای من بسیار هیجان‌آور بود.

"کنترل اموال فضایی" و "چه کسی مالک مدار زمین‌آهنگ است؟" از کتاب مجموعه مقالات در گزارش سالانه دانشگاه مک گیل در زمینه حقوق هوافضا گرفته شده است. برای معرفی بهتر منابع گردآوری این گزارش، مقدمه کتاب امنیت فضایی ۲۰۰۶ بطور کامل ترجمه شده است. با خواندن این کتاب خواننده محترم به منافع موجود در فضا و اهمیت حضور کشور عزیزمان در جوامع بین‌المللی مرتبط با فضا، پی می‌برد و با زبان حقوقی مکالمه در این زمینه کمی آشنا می‌شود.

پس از مطالعه مقاله کنترل اموال فضایی به وضوح دیدم که دانستن قوانین و عرف بین‌المللی و وارد شدن از راه درست آن چگونه جزیره کوچک و دور افتاده‌ای مثل تونگا را موفق به افزایش قابل توجهی در درآمد سالانه این کشور کرد.

مقاله دیگر نیز مرا با اهمیت منابع محدود فضایی و چگونگی استدلال کشورها در بازار این منابع برای حفظ منافع خود آشنا کرد. امیدوارم که با سهیم کردن خواننده در این اطلاعات، خدمتی ارائه کرده باشم.

فضای ماورای جو طبق قوانین متعلق به همه است، وهیچ قسمتی ازآن تحت حاکمیت و مالکیت هیچ کشور ویژه‌ای نمی‌تواند باشد، ولی منافع حاصل از فضا می‌بایست بین کشورها بطورعادلانه تقسیم شود. مسلماً حضور کشور ما در مجامع بین‌المللی و آگاهی ما از این قوانین و از حقوق خود تنها راه تضمین دستیابی عادلانه ایرانیها به این منافع است.

با مطالعه گزارش سمینار بین‌المللی حقوق مرتبط با منابع ماورای جو مثل ماه و مریخ و دیگر اجرام آسمانی که شرکت‌کنندگان آن نمایندگان کشورهای مختلف جهان بودند، برایم واضح بود که چگونه قدرتهای فضایی تلاش برای ترجمه قوانینی که قبلاً خود وضع کرده‌اند و فضا را متعلق به تمام مردم کره زمین می‌داند، به شکلی دارند که حاصل زحمات خود را برای ایجاد فن‌آوری استفاده از این منابع، پررنگ‌تر کرده و در نتیجه خود را محق‌تر برای بهره‌برداری‌ها نشان دهند.آنها به دنبال تصمیم‌گیری برای تعریف اصلاحات حقوقی در قوانین قبلاً وضع شده و وضع قوانین جدید به‌گونه ای هستند که منافع ملی خود را ارجح بر منافع بین‌المللی بدست آورند. قوانینی که زمانی‌که خود در قدرت مطلق نبوده‌اند برای جلوگیری از اقدامات یک‌جانبه رقبای خود از جمله شوروی سابق به وضع آن اصرار فراوان داشتند. "

گردآوری و ترجمه: آناهیتا وزیری منفرد