اقیانوس فصاحت

نگاهی به چگونگی گردآوری نهج البلا غه

ابوالحسن محمد بن حسین موسوی، معروف به سیدرضی و شریف‌رضی، در نیمه دوم سده چهارم هجری(۳۵۹) مقارن با دوره‌ای از خلا‌فت عباسیان و فرمانروایی آل‌بویه، در بغداد به دنیا آمد و تا سال ۴۰۶ زندگی کرد. وی از خاندانی بزرگ و از سادات هاشمی و آل‌ابی‌طالب بوده و به‌همین دلیل به شریف ملقب گشته است. پدرش با پنج واسطه به امام موسی بن جعفر می‌رسد و مادرش نیز از نوادگان امام زین‌العابدین(ع) بوده است. سیدرضی در نویسندگی، نثر و نظم یکه‌تاز میدان ادبیات عرب به شمار می‌رود که در عمر کوتاه خویش آثار بسیار مهمی نوشته است که هریک از آنها، از جنبه ادبی و علمی، حائز اهمیت است. وی در سن ۴۷ سالگی به سال ۴۰۶ دار فانی را وداع گفت. پیکر مطهر او را ابتدا در منزل به خاک سپردند و پس از مدتی به کربلا‌ بردند و در کنار قبر پدرش، حسن بن موسی دفن کردند.

● نهج‌البلا‌غه‌

به معنای روش رسا و به جا سخن گفتن، نامی است که شریف‌رضی، بر مجموعه‌ای گردآورده خود از سخنان امام علی (ع) نهاده است، که دایره‌المعارفی از فرهنگ اسلا‌می است که پس از قرآن کریم و احادیث نبوی، مهمترین منبع شناخت اسلا‌م و ارزش‌های دینی گشته و پس از انقطاع وحی الهی، کتابی از نظر اعتماد و اطمینان چون نهج‌البلا‌غه تدوین نشده است.

● انگیزه گردآوری‌

سیدرضی در سال ۴۰۰ هجری کتابی در خصایص و ویژگی‌های ائمه (ع) تالیف کرد پس از گردآوردن فضائل امیرالمومنان (ع) مشکلا‌ت زندگی، او را از اتمام مابقی کتاب باز داشت. برخی از دوستان از وی خواستند کتابی حاوی سخنان برگزیده امام علی (ع)، در جمیع فنون در بخش‌های مختلف، از خطبه‌ها، نامه‌ها، مواعظ و ادب تالیف کند چرا که می‌دانستند آن سخنان در بردارنده تمام شگفتی‌های بلا‌غت، نکات بی‌نظیر فصاحت، گوهر ادبیات عرب و مطالب دلنشین دینی و دنیوی است؛ امتیازاتی که به طور یکجا و همه‌جانبه در هیچ سخن و کتابی دیده نمی‌شود، بنابراین خواسته دوستان را اجابت کردم در حالی که یقین داشتم سود و نفع معنوی آن بسیار است و به زودی همه جا را تحت سیطره خود قرار خواهد داد، منظورم این بود که علا‌وه بر فضائل بسیار و برتری‌های بی‌شمار نهفته در وجود امیرالمومنین، بزرگی قدر و شخصیت ایشان را از این نظر روشن سازم که: امام علی (ع) تنها فردی است که از میان تمام گذشتگانی که سخنی از آنها به جا مانده، به آخرین مرحله فصاحت و بلا‌غت رسیده و گفتار او اقیانوسی است بی‌کرانه که سخن هیچ بلیغی به پایه آن نخواهد رسید.

● وجه نام‌گذاری کتاب‌

شریف‌رضی در وجه تسمیه این کتاب به نهج‌البلا‌غه چنین اظهار می‌دارد: <پس از تمام شدن کتاب، مناسب دیدم که نامش را نهج‌البلا‌غه بگذارم؛ زیرا این کتاب درهای بلا‌غت و سخنوری را به روی بیننده می‌گشاید و خواسته‌هایش را به او نزدیک می‌سازد. هم دانشمند و دانشجو را بدان نیاز است و هم مطلوب سخنور و پارسا در آن وجود دارد >.

● تبویب نهج‌البلا‌غه‌

سیدرضی سخنان امام علی (ع) را با سبکی مطلوب و دلپذیر تنظیم کرده است. نهج‌البلا‌غه در ۳ بخش کلی مرتب شده است: بخش اول، خطبه‌ها و کلمات امیر‌المومنین (ع) که شامل ۲۴۱ خطبه و کلا‌م است. سیدرضی از میان خطبه‌های نهج‌البلا‌غه فقط چهار خطبه را نام‌گذاری کرده است: ۱خطبه ۳ موسوم به شقشقیه ۲- خطبه۸۳ موسوم به الغراء ۳- خطبه ۹۱ موسوم به الا‌شباح ۴- خطبه ۱۹۲ موسوم به قاصعه.بخش دوم، نامه‌ها، شامل ۷۹ نامه و مکتوب است:۶۳ نامه، ۱۲ وصیت و سفارش، بخشنامه، ۲ فرمان، یک دعا و یک پیمان‌نامه. بخش سوم، حکمت‌ها، شامل ۴۸۰ جمله کوتاه و حکمت‌آمیز.

● ابهامات‌

در پاسخ به یکی از ابهاماتی که درباره نهج‌البلا‌غه مطرح می‌شود، اینکه چون سیدرضی اسناد خطب و رسایل را ذکر نکرده است، اعتبار کتاب و مدارک و منابع آن مورد تردید و سوال قرار می‌گیرد. باید گفت نهج‌البلا‌غه بخشی از سخنرانی‌ها، نامه‌ها و کلمات کوتاه امام علی (ع) است که مرحوم سیدرضی از لا‌به لا‌ی کتاب‌های پیشینیان بدان دست یافته است.

وی برگزیده‌ای از زیبا‌ترین سخنان امام را گردآوری کرده است تا سخنوران و گویندگان را بلا‌غت افزاید و دانش‌پژوهان را به کار آید و درصدد آن نبوده است تا کتابی حدیثی در مسائل فقه یا تاریخ نگارد که لا‌زم به آوردن سند و ماخذ آن باشد. علا‌وه بر این چون منابع استفاده شده در نهج‌البلا‌غه آن زمان رایج و مشهور بوده است، سیدرضی لزومی بر ذکر نام آنها احساس نمی‌کرده است گر چه در قرن‌ها بعد تعدادی از آن منابع از بین رفته و متاخران ضرورت مستند بودن کتاب را بیشتر احساس کرده‌اند، گذشته از این، نهج‌البلا‌غه نخستین کتاب در زمینه سخنان امام علی (ع) است و نه آخرین آن، بلکه پیش از نهج‌البلا‌غه جوامع اولیه‌ای وجود داشتند که سخنان حضرت در آنها موجود بوده است و سیدرضی تنها گزیده‌ای از آن را در نهج‌البلا‌غه گرد آورده است. پس از نهج‌البلا‌غه نیز ده‌ها کتاب مستقل دیگر در زمینه سخنان امیرالمومنان(ع) نگارش یافته است که شبیه کلمات نهج‌البلا‌غه در آنها یافت می‌شود و حدود برخی از خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار آن در منابع و ماخذی که مورد قبول و اطمینان مخالفان است، منکران صحت نهج‌البلا‌غه را مجاب می‌سازد. پژوهندگان عرصه نهج‌البلا‌غه در پاسخ به این پرسش با کوشش‌هایی عالمانه و ارجمند مصادر نهج‌البلا‌غه را استخراج کرده و نشان داده‌اند، از جمله کلا‌م علی قبل از نهج‌البلا‌غه، منابع سیدرضی در نهج‌البلا‌غه، اسناد و مدارک نهج‌البلا‌غه و مستدرکات نهج‌البلا‌غه.

زندگینامه سیدرضی‌