سوء ظن و تجسس (۲)

▪ سوء ظن و بدگمانی به انسان ها چه آثار و پیامدهایی را در رفتار فردی و اجتماعی به همراه دارد؟
ـ در بخش نخست پاسخ به این سوال به نحو اجمال مطرح شد که سوء ظن یا بدگمانی به انسان ها، …

سوء ظن و بدگمانی به انسان ها چه آثار و پیامدهایی را در رفتار فردی و اجتماعی به همراه دارد؟

ـ در بخش نخست پاسخ به این سوال به نحو اجمال مطرح شد که سوء ظن یا بدگمانی به انسان ها، بستر و زمینه ساز گناهان بعدی شامل تجسس در امور پنهانی افراد و در نهایت غیبت کردن نسبت به آنها می شود. اینک در ادامه دنباله مطلب را پی می گیریم.

گناه نبودن مطلق گمان

بی تردید نمی توان مطلق گمان را بدون قید و شرط گناه و حرام دانست، زیرا خاطرات زودگذر و تصورات ذهنی در برخورد با حوادثی که در اطراف انسان می گذرد امری قهری و طبیعی و خارج از دایره اختیار انسان است. این گونه خاطرات به هیچ وجه قابل اتصاف به حسن و قبح تکلیفی و اخلاقی نیست و متعلق امر و نهی واقع نمی شود. مگر آنکه در پیدایش آن اراده شخص دخیل باشد و مقدماتش را با اراده و اختیار فراهم کند و یا آنکه به گمانش ترتیب اثر سویی بدهد؛ مثلا با تجسس در اسرار دیگران مقدمات پیدایش سوءظن را ایجاد کند و یاآنکه به صرف سوءظن دیگران را متهم کند. در این شرایط، سوءظن به دایره اختیار باز می گردد، زیرا با اختیاری بودن مقدمات در صورت اول و اختیاری بودن ترتیب اثر در صورت دوم، سوءظن یک پدیده اختیاری محسوب می شود، و دیگر به عنوان یک پدیده قهری و طبیعی به حساب نمی آید. بنابر این در این شرایط سوءظن مصداق گناه بوده و باید از آن پرهیز کرد.

چگونگی ترتیب اثر به سوءظن

ترتیب اثر دادن به سوءظن که با مقدمات اختیاری صورت می گیرد دو نوع است:

۱) ترتیب اثر قلبی «عقد القلب»

ترتیب اثر «قلبی» را علمای علم اخلاق از آن به «عقد القلب» تعبیر کرده اند. و بدین شکل است که انسان گمان خود را که در ابتدا یک تصور ساده و خاطره زودگذر بیش نیست در ذهن بسـپارد، پس آن را پرورش دهد و به صورت نوعی باور (عقدالقلب) در آورد، به طوری که امر بر خودش نیز مشتبه شود وگمانش را به جای یقین بگیرد و آثار علم و یقین بر آن بار کند. در چنین وضعیتی، انسان نسبت به دوستش بدگمان شده و حس اعتمادش سلب می گردد. این حالت نوعی بیماری روحی و اخلاقی است که در صورت شمول و عمومیت آن، اساس زندگی متزلزل می گردد و جامعه به فساد و تباهی کشیده می شود.