درختکاری و باغداری تجلی خلافت الهی

یکی از شیوه های کشاورزی, درختکاری و باغداری است بخش بزرگی از غذاهای انسان را میوه ها, محصولات و فرآورده های باغی تشکیل می دهد

یکی از شیوه های کشاورزی، درختکاری و باغداری است. بخش بزرگی از غذاهای انسان را میوه ها، محصولات و فرآورده های باغی تشکیل می دهد. انسان به سه شیوه مختلف، موادغذایی خود را تامین می کند. باغداری در کنار پالیزداری و دامداری، شیوه های تامین خوراک انسانهاست.

خداوند در قرآن بنا به علل و عوامل گوناگونی، به مسئله بوستان ها پرداخته، بویژه آن که اصولا تصویری که خداوند برای آینده انسان ها ترسیم می کند، حضور در بوستان های سرسبزی است که پر از همه میوه های شناخته شده و ناشناخته است و رودها و نهرهای بسیاری درزیر آن جریان دارد که به تازگی و زیبایی آن می افزاید و جان را نوازش می دهد و دل ها را شاد می سازد. بهشت نیز همان بوستان هایی با زیبایی های آشنا و ناآشنایی است که آدمی در جست وجوی آن می باشد؛ زیرا در این بوستان ها است که آدمی به آسایش و آرامش جاویدان و بی پایان می رسد.

نویسنده دراین مطلب که به مناسبت هفته درختکاری منتشر می شود تلاش کرده برخی از مسائل و مباحثی که درباره درختکاری و باغ و باغداری در قرآن آمده توجه دهد؛ با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

● اهمیت باغ و بوستان و درخت

یکی از نعمت های بزرگ الهی به انسان، باغ ها و بوستان هایی است که افزون بر ایجاد فضایی زیبا و جان افزا و روح انگیز، بخش مهمی از خوراک و مواد غذایی انسان را تامین می کند. از این رو در بسیاری از آیات از قرآن از جمله آیات ۱۳۳ و ۱۳۴ سوره شعراء از باغهای پوشیده از درخت و چشمه سارها، به عنوان نمودی از کمک خداوند به انسان و نعمت خاص یاد شده است.

خداوند در هنگام شمارش نعمت های انبوه خویش به برخی از نعمت ها به عنوان نعمت های اساسی و مهم برای بشر اشاره می کند که یکی از آنها باغ ها و بوستان های سرسبز با میوه های فراوان و گوناگون است. (نبأ آیات ۱۴ تا ۱۶ و نیز عبس آیات ۱۵تا ۲۰)

در اهمیت و ارزش درخت و بوستان و باغ همین بس که افزون بر تامین خوراک، شرایطی برای آدمی فراهم می کند تا به نوع خاص از آرامش و سرور و شادی دست یابد که از راههای دیگر شدنی و ممکن نیست. از این رو در آیه ۶۰ سوره نمل از بوستان ها و باغ ها به عنوان عامل بهجت انگیز برای انسان سخن به میان می آورد و به آدمی یادآور می شود تا قدر این نعمت بزرگ را بشناسد.

از آنجایی که انسان در باغ و بوستان و درکنار چشمه سارها و آب های روانی که از زیر درختان می رود، به شادی و سرور دست می یابد و جان و روحش به آرامش و آسایش می رسد، لذا خداوند با توجه به این گرایش ذاتی آدمی به بوستان ها و باغ ها، بهشت را نیز به این شکل ترسیم و تصویر می کند و می فرماید که بهشت، دارای بوستان ها و باغ های زیادی است که نهرهایی در زیر آن جاری و روان است و این باغ ها دارای میوه های متنوع و گوناگون می باشد و از خرمی و سرسبزی بسیاری برخوردار است. (بقره آیه ۲۵ و آل عمران آیات ۱۵، ۱۳۶، ۱۹۵ و ۱۹۸ و بسیاری از آیات دیگر قرآن) خداوند از انسان ها می خواهد در قبال نعمت بوستان ها و باغ ها که به آنان ارزانی داشته سپاسگزار او باشند. (سبا آیه ۱۵ و نیز یس آیات ۳۴ و ۳۵) از این که خداوند شکر این نعمت را واجب و لازم دانسته می توان ارزش و اهمیت آن را در زندگی بشر و حتی ماموریت و وظیفه اصلی وی در زندگی دنیوی به دست آورد؛ زیرا باغداری نیازمند تلاش و کوشش انسانی است که موجب می شود تا زمین آباد گردد و آبادانی زمین نیز یکی از بخش های ماموریت انسان در زمین و زندگی مادی دنیوی است که آیه ۶۱ سوره هود بدان توجه داده است.

● نقش بوستان ها در زندگی بشر

چنان که گفته شد یکی از ماموریت های اصلی بشر در زندگی مادی دنیوی، آبادانی زمین است که به حکم ربوبیت طولی و خلافت الهی بر او واجب شده است. از نظر قرآن، درختکاری و ایجاد باغ ها و بوستان ها و باغداری شغلی در راستای پاسخگویی به این خواسته و ماموریت الهی و انجام تکلیف و وظیفه بشری در روی زمین به عنوان خلیفه خداوندی است. بنابراین می توان گفت که باغداران با درخت پروری و باغداری خویش مظهر خلیفه الهی هستند؛ زیرا یکی از نقش های خلافت الهی، ظهور در ربوبیت و پروردگاری است که باغداران با این کار خویش آن را به خوبی به نمایش می گذارند.

اگر بخواهیم بگوییم که آبادانی زمین و انجام ماموریت به اشکال گوناگون شدنی و ممکن است، بی گمان باغداری ساده ترین و آسان ترین شیوه انجام ماموریت است. خداوند در آیات بسیاری میان ماموریت انسانی یعنی آبادانی زمین و باغداری ارتباط ایجاد می کند؛ زیرا در این آیات تبیین می کند که باغداری مصداق کاملی از آبادانی زمین است که بخشی از ماموریت انسان می باشد.

آیاتی چون ۴ سوره رعد و ۱۸ و ۱۹ سوره مومنون و آیه ۶۰ سوره نمل و آیات ۳۳ و ۳۴ سوره یس بیان می کند که آبادانی زمین از رهگذر باغداری و بوستان سازی و درخت کاری شدنی است. بنابراین می توان گفت که باغداری یکی از ماموریت های انسان در مقام خلافت الهی و ربوبیت طولی می باشد. باغدار با پرورش و محافظت از درختان و بوته ها و نهرها و چشمه ها و بهره وری درست از منابع آب و خاک، به محیط زیست زمین اجازه می دهد تا در شکل کمالی خویش ظاهر شود و زیبایی های خود را بنمایاند. این که خداوند فساد در زمین را نابودی منابع خاکی و آبی برمی شمارد

به سبب عدم استفاده درست و مصرف بهینه از آن هاست.

باغداران با بهره گیری درست از منابع خاک و آب به زمین فرصت می دهند تا به بهترین شکل و زیباترین حالت، کمالات خود را آشکار سازند.

از دیگر نقش هایی که خداوند برای باغداران و درختکاران تعریف می کند و به آن ارزش و اعتبار می بخشد، مسئله تامین ارزاق و روزی خود و دیگر مردم است. آیاتی چون ۲۶۵ سوره بقره و ۱۴۱ سوره انعام و ۴ سوره رعد و ۱۱ سوره نحل و مانند آن به نقش میوه ها و باغداری در تامین مواد غذایی و خوراکی بشرتوجه می دهد.

اگر برای هر انسان و هر شغلی همین اندازه نقش در قرآن تعریف شده باشد می توان گفت که نقش و جایگاه بزرگی برای وی در نظر گرفته شده است؛ زیرا انسان در هر شغل و کار دیگری نمی تواند تا این حد برای خود و جامعه و هستی مفید باشد. مسیری که باغدار با کارهای خویش طی می کند، نه تنها مسیری کمالی برای خود است بلکه فرصت و زمینه هایی مساعد و مناسبی را برای بسیاری از موجودات چون پرندگان و چرندگان و مانند آن فراهم می کند.

و به دیگر انسان ها نیز کمک و یاری می رساند تا خوراک خویش را بی دغدغه تأمین کنند و دغدغه شکم نداشته باشند تا از کارهای دیگر چون عبادت باز مانند. البته نقش باغدار چنان که آیات قرآنی تبیین می کند نقش کسی است که همواره در عبادت و بندگی است، زیرا عبادت جز اطاعت از خداوند و حرکت در مسیر کمالی برای خود و ایجاد فرصت رشد و کمال برای دیگران به عنوان خلیفه و ربوبیت طولی الهی نیست که باغدار به خوبی آن را انجام می دهد.

● انواع باغ ها و بوستان ها

اگر به مناطق کشور سفر کنید با اشکال و انواع مختلف بوستان و باغ با انواع میوه های چهار فصلی مواجه می شوید که بیانگر تعدد و تنوع باغ ها و میوه ها و درختان و بوته های موجود در آن است. برخی از درختان در تمام طول سال سرسبز و شاداب هستند که از جمله می توان به زیتون، مرکبات، موز و نخل و مانند آن اشاره کرد. برخی دیگر در فصلی سبز هستند و برگ هایشان در طول فصل ها به رنگ های متنوع و زیبایی در می آیند و در آخر، برگ هایشان را از دست می دهند. برخی پیش از آن که برگ دهند گل و شکوفه می دهند و برخی دیگر اول برگ می دهند و سپس شکوفه و گل می دهند. برخی میوه های انبوهی دارند و برخی دیگر انبوه نیستند. برخی نیاز به هرس دارند و برخی دیگر این گونه نیست. برخی از درختان میوه های با هسته دارند و برخی دیگر بی هسته هستند. برخی از آنها نیازمند تکیه گاه و تختی هستند چون انگور و کیوی و تمشک و برخی دیگر این گونه نیست. برخی بوته ای هستند و برخی درخت. به این معنا که برخی ساقه های بلند و مستقیمی دارند و شاخه ها به سوی آسمان اوج می گیرند و برخی دیگر شاخه در تنه و ساقه های کوتاه جا خوش کرده اند. برخی چون چتری بر تنه و ساقه خودشان هستند و برخی دیگر این گونه نیستند.

این ها نشان دهنده تنوع و گوناگونی درختان و شکل و شمایل آن هاست. در میوه ها نیز می توان این تنوع را در رنگ ها و طعم ها و مزه ها یافت. چنان که می توان تنوع های دیگر در با هسته بودن و بی هسته بودن، با پوست خوردن، بی پوست خوردن و مانند آن یافت. آن چنان تنوع در جهان میوه ها و درختان میوه وجود دارد که آدمی با هر مزاج و طبع و گرایش و میلی می تواند به انواعی از میوه ها خود را خشنود و بهره مند سازد.

بخشی از میوه ها سردسیری و برخی گرم سیری هستند و برخی نیز چند بار میوه می دهند و هنوز میوه ای به کمال نرسیده و تمام نشده، شکوفه ها ظاهر می شوند و گل می دهند. برخی دیگر تنها یک بار گل می دهند و میوه دارند.

● میوه های قرآنی

از جمله میوه هایی که در قرآن از آنها یاد شده می توان به انار (انعام آیات ۹۹ و ۱۴۱)، انگور (همان)، خرما (همان)، زیتون (همان)، انجیر (سوره تین) اشاره کرد. این میوه ها مخصوص مناطق گرم سیری و استوایی است که به وفور یافت می شود. هر یک از این میو ه ها از خصوصیات دارویی و درمانی منحصر به فردی برخوردارند که باید به منابع و کتب مخصوص مراجعه کرد.

باغداران در هر کجای جهان که زندگی می کنند و هرگونه باغی را که احداث می کنند و درختان را نگه داری و پرورش می دهند در نقش بنده خداوند ظاهر می شوند که مأموریت الهی را به انجام می رساند. از این رو آنان را می توان عابدانی دانست که در تمام طول شبانه روز به عبادت و بندگی و اطاعت مشغول هستند. آنان با هر کمکی که به رشد درختان می کنند تسبیح خداوند می کنند.

● وظایف باغداران

درختکاران و باغداران وظایفی نسبت به باغ و تکالیفی نسبت به دیگران دارند که دراین جا به وظایف و تکالیف آنان نسبت به دیگران اشاره می شود.

خداوند برای باغداران تکالیفی عام و تکالیفی خاص تعریف کرده است. از وظایف عام آنان همانند دیگر افراد بشر این است که اهل تسبیح حق بوده و ربوبیت الهی را درکارهایشان توجه داشته باشند و از آن چه خداوند روزی ایشان می کند به دیگران ببخشد و انفاق کنند.(قلم آیات ۱۷ تا ۲۹)

از وظایف خاص ایشان آن است که هنگام گردآوری محصول و میوه ها، بخشی از آن را به نیازمندان از محرومان و سائلان بدهند و دراین باره بخل نورزند؛ زیرا بخل ورزی ایشان نشانه ظلم آنان تلقی می شود و خشم الهی را به دنبال خواهد داشت.(همان)

از نظر خداوند تنها باغدارانی بخل می ورزند و از میوه و فرآورده های باغی به دیگران چیزی نمی بخشند که اهل غفلت از یاد خداوند باشند و خداوند را در زندگی خویش مدنظر قرارندهند.(همان)

برخی ازباغداران به سبب باغ ها و بوستان های بزرگ و متعدد، گرفتار کبر وغرور می شوند و همین تکبر و خود بزرگ بینی و غفلت از خداوند موجب می شود تا در نهایت رفتاری به دور از انسانیت از خود بروز دهند و نسبت به بینوایان و نیازمندان بی توجهی روا دارند و حق وحقوق آنان را ندهند.(کهف آیات ۳۲ تا ۴۲)

اصولا هر انسانی از هردرآمدی که دارد می بایست بخشی را به کسانی که نیازمند و سائل هستند بپردازد؛ زیرا درهر مال و درآمدی حقی برای این دو گروه در نظرگرفته شده است و خداوند صاحبان هر مال و درآمدی را به عنوان واسطه و مجرای فیض خود قرارداده است.

بنابراین درهر مالی، حقی برای دو گروه وجود دارد که اگرپرداخت نشود در حکم مال مردم خوردن است.

بسیاری از مردم به این نکته توجه ندارند که درهمه اموال ایشان حقوق نیازمندان و سائلان قرارداده شده و اگر آن را پرداخت نکنند همانند کسی هستند که حق و باطلی را درهم آمیخته و خوراک خوب و بد را با هم می خورند. لذا درمالشان برکت نیست و در مسیر رشد وکمالات گام برنمی دارند.

خداوند درآیاتی چند از جمله ۱۹سوره ذاریات و ۲۴ و ۲۵سوره معارج به حقوق این دو دسته درهمه اموال مردم اشاره می کند. بنابراین باغداران باید توجه داشته باشند که در روز گردآوری محصول و چیدن میوه ها حقوق این دو گروه را ادا کنند و مانند صاحبان آن باغی نباشند که هنگام دیدن نیازمندان و مراجعه آنان به باغ خویش برای گرفتن حق خود، با آنان درشتی می کردند و خشم می گرفتند و به همین سبب باغ بوستان آنان به خشم و غضب الهی سوخت و ازبین رفت.

همان گونه که با هرس کردن بوته های انگور و زدودن شاخه های خشک و بیمار و آفتی، محصول درختان و بوته های میوه افزایش می یابد با دادن حقوق نیازمندان و سائلان نیز میوه های درختان افزایش یافته و برکت باغ و بوستان زیاد می شود. بنابر این نباید دراین باره بخل ورزید و یا شبانه و پنهانی به جمع محصولات و میوه ها اقدام کرد چنان که صاحبان باغ هایی که در سوره کهف و قلم از آنان سخن به میان آمده این گونه عمل کردند و با باغ های ویران و سوخته شده مواجه شدند.

درتاریخ و گزارش قرآن آمده که بسیاری از باغ ها و بوستان ها همانند بوستان های قوم سبا که بسیار زیاد و آباد بود و شادابی و طراوات خاصی به شهرهای قوم سبا بخشیده بود و نیز باغ ها و بوستان های قوم عاد، به سبب رفتارهای متکبرانه، مغرورانه و ظلم و ستم، از میان رفت و نابود شد و چیزی از آن برجا نماند. (شعراء آیات ۱۳۲ تا ۱۳۴ و نیز سبا آیات ۱۷تا ۱۹)

خداوند انفاق کردن خالصانه را به بوستان های پرمیوه تشبیه می کند تا این گونه مردم را به انفاق های آشکار و نهان و خالصانه در راه خداوند دعوت کند و از انفاق های ریاکارانه برحذر می دارد و آن را به بوستان هائی تشبیه می کند که به آفتی و بلایی سوخته باشد. (بقره آیه ۲۶۴ تا ۲۶۶)

خداوند در بیان علل و عوامل نابودی بوستان ها و باغ ها به دو دسته از عوامل مادی و معنوی اشاره می کند. از عوامل مادی به برخورد صاعقه (کهف آیه ۳۵ تا ۴۰) و گردبادهای آتش زا که جنگل ها را نیزبه آتش می کشاند (بقره آیه ۲۶۶) و ازعوامل معنوی به شرک (کهف آیات ۳۹ تا ۴۲) غرور و تکبر (کهف آیات ۳۴ تا ۴۲) ناسپاسی و کفران نعمت (سبا آیات ۱۵ تا ۱۹) و بخل (قلم آیات ۱۷ تا ۲۴) توجه می دهد.

درحقیقت انسان هرچه بر سر خود می آورد به سبب افکار و رفتارهای زشت و پلشت خود اوست که این گونه به شکل صاعقه و فرورفتن آب و سیل و توفان و بادهای گرم و سوزان در می آید و بوستان های زیبا و میوه های فراوانش را از بین می برد.

محمود رضایی