حقیقت بد خط

شاید نوشتن دربارهٔ «فقر و فحشاء» بدون توجه به ویژگیها و شخصیت خاص سازنده اش راه به جایی نبرد گرچه این یك اصل اساسی و مورد قبول است كه یك اثر هنری, باید خودش به تنهایی قابل دفاع باشد و یا به عبارت دیگر, آفرینش اثر, با مرگ مؤلف همراه می شود و وقت آن می رسد كه م ُشك خود ببوید نه آنكه عطار بگوید

شاید‌ نوشتن دربارهٔ «فقر و فحشاء» بدون توجه به ویژگیها و شخصیت خاص سازنده‌اش راه به جایی نبرد.

گرچه این یك اصل اساسی و مورد قبول است كه یك اثر هنری، باید خودش به تنهایی قابل دفاع باشد و یا به عبارت دیگر، آفرینش اثر، با مرگ مؤلف همراه می‌شود و وقت آن می‌رسد كه م‍ُشك خود ببوید نه آنكه عطار بگوید. اما این نكته گرچه درست است و غیر قابل خدشه، اما تمام ماجرا نیست. بی‌تردید این مسئله كه یك بسیجی «تمام عیار» دوربین بگیرد و سعی در به تصویر كشیدن واقعیات جامعه و بیان هنری آن نماید، چیزی نیست كه به سادگی بتوان از كنار آن گذشت. مسعود ده‌نمكی از اسلحه و جنگ به قلم رسید و از نوشتن و مجله درآوردن به فیلمسازی و به اعتقاد من، فارغ از اینكه اثر خلق‌شده، به لحاظ ساختار هنری و دیگر مؤلفه‌ها چه نمره‌ای می‌گیرد، این رویكرد جای تأمل و درنگ دارد و البته جای تبریك فراوان. وقتی یك رزمندهٔ سالهای حماسه و بسیجی بر‌جای‌ماندهٔ این روزها، در گیر‌و‌دار مناقشات چندش‌آور سیاسی جامعهٔ امروز ایران پس از گذشت سالها قلم‌فرسایی، تكلیف خود را در این می‌‌بیند كه _ بنا بر اعتقاد خودش _ به قلب حادثه بزند و از دریچه لنز دوربینش به ثبت حرفها و ناگفتنیهای آدمها بنشیند و آنها را به گوش مردم و مسئولان و هنرمندان و دیگرانی برساند كه خودش سالهایی نه چندان دور قاطبهٔ این گروه را به باد تند و گزنده و بی‌پردهٔ قلم نقد خویش می‌گرفت و از هیچ چیزی هم در رسوا نمودن این بخش از جامعه دریغ نمی‌كرد. فقر و فحشاء وقتی اثری قابل تأمل و توجه می‌شود كه بدانی سازنده‌اش به نگاهی دیگر، نسبت به آنچه در گذشته بعضاً در نوشته‌ها و حرفهایش می‌آورد، رسیده و آن همان نگاه هنرمندانه و دقیق و ظریف است، به واقعه‌ای كه در حال رخ دادن است و بیان علتها و به‌ویژه شرح ماجرا از زبان كسانی كه در متن این حادثه‌اند. تلخی فقر و پیوندش با فساد و فحشاء كه در اثر ده‌نمكی، تلاش برای نمایاندن این پیوند به چشم می‌آید از حرفهای صریح آدمها تا المانهای تصویری و حتی نماهنگهای آخر فیلم. گو اینكه در همین فیلم هم باز همان نشانه‌های همیشگی از سادگی و بی‌پیرایگی بچه‌بسیجیها به چشم می‌خورد. و به همان اندازه كه تازگی و دردآلود بودنش‌، برایت خواستنی است، معایبش هم به چشم می‌آید. فیلم، در مجموع پیچیدگی خاصی ندارد، آدمهایی با همدیگر و در اصل با تو حرف می‌زنند، از اتفاقات بد روزگارشان می‌گویند از فقر و بیچارگی‌شان و از غفلت و عصیان و سركشی‌شان. تصاویری كه هر روزه در كوچه و خیابان می‌بینی و همانها و از جنس آنها، این‌بار از نگاه یك بسیجی برایت به تصویر درمی‌آیند و همراه می‌شوند با انگشت اشارهٔ او كه با قلم شكسته‌اش می‌خواهد بگوید «مخاطب من! درد اینجاست»... از سر و روی اثر می‌بارد كه امكاناتش محدود بوده و تنوع تصویری‌اش پایین و گرافیكش ضعیف، اما با ایمان تلاش كرده، حرف همه را بیاورد، از زنان خیابانی گرفته، تا جوانان هوسران و عیاش تا كارشناسان اهل نظر، حتی جوانكی كه «نه ریش می‌گذارد و نه جای سجده روی پیشانی دارد» اما كلماتش بوی معرفتی می‌دهد كه به پندار خود از شهدا وام گرفته و ... بالاخره مردی دستار بر سر و سپیدپوش كه از دوزخ پایتخت می‌گوید و كلمات تلخ و گزنده و هیجان‌برانگیزش را رندانه و طنازانه و هنرمندانه به رخ تو می‌كشد و هر جمله‌اش مثل تلنگری است كه احساس می‌كنی نمی‌توانست باشد ولی اینك كه هست به «درد» ساخته شده و به «زجر» نگاشته. یوسفعلی میرشكاك از دوزخی می‌گوید كه پایتخت‌نشینان برای خود ساخته‌اند و از مصیبتی كه هر روز بر این «مدار سفلگان» می‌گذرد و او را به خواندن شعری در پایان حرفهایش وامی‌دارد كه خود شاعر است و باید كه بگوید: «در مملكت چو غرش شیران گذشت و رفت/ این عوعو سگان شما نیز بگذرد». اینها كه خواندید و چند چیز دیگر، همانهایی است كه می‌شود در فقر و فحشا دید و ساعتی را از نگاه مسعود ده‌نمكی به این قشر جامعه نگریست. من حركتهای هنری این جوانان بسیجی را به دیدهٔ احترام می‌نگرم و به خاطر تلاشهایی كه در این راه متقبل شده است به او خسته نباشید می‌گویم هرچند این اثر، اولین كار اوست و بی‌شك در حكم سیاه‌مشق. اما اشاره به چندی از نقایص كار كه در كل اثر كم هم نیست؛ شاید به او در ساخت كارهای بعدی كمك كند.

---