مدیریت مهندسی شده یا مدیریت احساسی

تحلیل ویژگی های هفت گانه مدیریت نظام دارویی کشور در دوران دفاع مقدس

از حضرت رسول (ص) منقول است که خدا بیامرزد کسی را که بداند از کجاست، در کجاست و به کجا می‌رود...

آنچه از این روایت شریف استنباط می‌شود آن است که قومی‌که گذشته خود را به خوبی بشناسد و بداند که امروز را چه کسانی برای او ساخته‌اند و داشته‌ها و نداشته‌های امروز منتج از چه گذشته‌ای است یقینا درک درستی از حال خواهد یافت. شرط لازم و ضروری برای درک حال، درک و استنباط درست از گذشته است و در صورتی می‌تواند برای آینده برنامه‌ای روشن، مؤثر و کارآمد تدوین کند که درک و تحلیل درست و کاملی از حال و موقعیت فعلی در اختیار داشته باشد، دراین صورت است که مشمول دعای خیر حضرت رسول (ص) و آمرزش الهی است.

این شیوه نگاه به امور را می‌توان نگاه عاقلانه، اندیشمندانه و مؤثر نامید. کشور ما طی سال‌های گذشته همواره با فراز و فرودهای بسیار مواجه بوده و در مقاطعی از تاریخ خوش درخشیده و به عنوان یکی از تاثیرگذارترین کشورها در میان ملل مطرح بوده است و در مقاطعی نیز از درجه این اعتلا به اندازه‌های مختلف کاسته شده است. ریشه این کاستی‌ها را باید در دور شدن مدیران و برنامه‌ریزان آن مقاطع از اصول مدیریت مهندسی شده جامعه و رو آوردن به شیوه‌ها و روش‌های احساسی که پاسخ‌دهی زودگذر دارند جستجو نمود.

● امام خمینی به عنوان الگو

اگر رفتارها و سلوک حضرت امام (ره) در دوران مبارزات و پس از آن را کالبدشکافی کنیم، درمی‌یابیم که امام (ره) بر خویشتن مسلط بودند و رفتار، کردار و اعمال مهندسی شده را از خود بروز می‌دادند، به این مفهوم که اعمال و تصمیمات ایشان برخاسته از زیرساخت‌های ذهنی و اندیشه‌ای بود که پایه‌های آن بر تفکر، تعقل، برنامه‌ریزی، سازماندهی، اجرای درست و کامل برنامه‌ها، کسب نتیجه مطلوب و آنالیز و تحلیل داده‌ها و فرآیندها استوار بود. مدیریت کشور در دوران جنگ را نیز می‌توان نوعی مدیریت مهندسی شده دانست که در آن اساس تصمیمات بر پایه تبیین اهداف، فرصت‌ها، تهدیدات، زیر‌ساخت‌ها و روش‌های اجرا پایه‌ریزی می‌گردید.

● تحلیل مدیریت دارو در دوران دفاع مقدس

تحلیل شکل و نوع مدیریت کشور در دوران ۸ ساله دفاع مقدس تطابق بسیاری را با مدیریت به شکل مهندسی شده نشان می‌دهد. مدیریتی که برخاسته از اصول برنامه‌ریزی و مدیریت بوده و آثار خیر آن هنوز پابرجاست. یکی از حوزه‌های مهم در مدیریت کشور سیاستگذاری و برنامه‌ریزی برای تامین داروی مورد نیاز جامعه است. در سال‌های اولیه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ملت ایران به طور ناخواسته و به صورت تحمیلی وارد جنگی تمام عیار شد که تحقیقا تمام برنامه‌ریزی‌ها و فرآیندهای اجرایی کشور را تحت‌الشعاع قرار داد.

از جمله آنها صنعت داروسازی و نیازهای دارویی مردم بود. کشوری که ساختار صنعت داروسازی آن کاملا وابسته به شرکت‌های چند ملیتی بود، حالا باید بدون اتکا به آنها نیازهای دارویی مردم و جنگ را تامین می‌کرد. مدیریت هدفدار، برنامه محور، سازماندهی شده و به عبارت کلی‌تر مهندسی شده در آن دوران باعث گردید کشور در گذر از آن دوران کمترین بحران‌های دارویی را تجربه کند.

مهم‌ترین اقداماتی که به اعتقاد نگارنده در این توفیق تاثیرگذار بودند عبارت‌اند از:

▪ باور به خود و اینکه اگر بخواهیم می‌توانیم با تدبیر و برنامه مشکلات را حل کنیم.

▪ اتخاذ سیاست راهبردی تعریف و اجرای نظام ژنریک که مناسب‌ترین سیاست و روش برای مدیریت کشور در آن دوره بود.

▪ تدوین برنامه ملی توسعه صنعت داروسازی کشور به شکلی که بسیاری از خطوط تولید دارو که در کشور وجود نداشت و یا ظرفیت کافی در اختیار نبود، ایجاد گردید.

شرکت‌هایی نظیر داروسازی زهراوی، اکسیر، فارابی، ثامن، کاسپین تامین، شهید قاضی و سرم سازی داروپخش در آن دوران و در قالب آن برنامه ایجاد گردیدند که اگر چنین نشده بود، بسیاری از افتخاراتی را نیز که امروز به آن می‌بالیم، نداشتیم.

▪ تعریف و تبیین پروژه اجرایی و عملیاتی کردن احداث این کارخانه‌های تولیدی در دوران جنگ که کشور با هزاران بحران دیگر درگیر بود، چیزی جز مدیریت از منظر تدبیر و اندیشمندی نمی‌تواند باشد. شرکت‌هایی که نام برده شد، امروز مهم‌ترین تولیدکنندگان داروهای اساسی و حیاتی کشور نظیر سرم، ویال‌های تزریقی، آنتی‌بیوتیک‌ها، انسولین و... هستند. اقدامی‌ که در آن دوران صورت گرفت، به این حجم و وسعت کار و دقت نظر حتی پس از جنگ نیز در حوزه داروسازی صورت نگرفته است.

▪ تنظیم نظام عرضه و تقاضا به نحوی که در دوران جنگ بازار دارویی کشور با حداقل تنش‌های دارویی به خصوص بازار سیاه، گران‌فروشی، قاچاق و غیره مواجه بود. هرچند باید اذعان کنیم که نظام دارویی و برنامه‌های تدوین شده در آن دوران، خاص آن مقطع بود و باید با درس گرفتن از آن دوران برای حال و آینده برنامه‌ریزی‌های مؤثرتری صورت گیرد.

▪ توسعه دانشکده‌های داروسازی و تربیت صدها داروساز و افزودن ایشان به جامعه داروسازی کشور و تقویت منابع انسانی این رشته و حتی اعزام به خارج تعداد قابل توجهی از داروسازان برای تحصیل در رشته‌های تخصصی علی‌رغم مضایق بسیار زیاد مالی کشور برنامه دیگر و بسیار تاثیرگذار در توسعه این رشته مهم بود.

▪ به کارگیری روش‌های کارآمد و موثر در توزیع محصولات دارویی در نقاط مختلف کشور و افزایش دسترسی مردم در تمام شهرها و حتی روستاها (از طریق توسعه مراکز بهداشتی درمانی روستایی و خانه‌های بهداشت) به محصولات دارویی و برقراری نظام اطلاعات جامع در این فرآیند. حاصل این مدیریت هوشمندانه ایجاد ساختاری ارزشمند، کارآمد و بسیار موثر در زنجیره تامین دارو بوده که همین امر ایران را به عنوان یکی از موفق‌ترین کشورها در امر دسترسی آحاد مردم به داروها (Accessibility) از طریق مراجع بین‌المللی معرفی نموده است.

▪ تنظیم نظام قیمت‌گذاری دارو به نحوی که قابلیت تامین دارو را برای آحاد جامعه فراهم نماید و هیچ بیماری به دلیل گرانی دارو از تامین آن عاجز نگردد، یکی از مؤثرترین و مفیدترین سیاست‌ها در دوران جنگ بود. تجربه پوشش بیمه‌ای بالا برای داروها، پرداخت یارانه مستقیم دولت برای پایین نگه داشتن قیمت و افزایش قدرت تامین داروی مورد نیاز توسط مردم تجربه موفقی بود که در آن مقطع به خوبی پاسخ داد و باعث گردید پوشش حمایتی دولت در دسترسی مردم به داروها مطلوب و مؤثر باشد. اگر چه نظام کنترل قیمت‌ها در آن دوران برای افزایش دسترسی لازم و ضروری بود، اصلاح روش‌ها در حال حاضر که نظام عرضه بر پایه رقابت استوار است و افزایش مسوولیت‌پذیری دولت در پوشش بیمه‌ای بیماران می‌تواند شرایط مطلوب‌تری را برای بیماران فراهم آورد. با کمال تأسف سهم پرداختی بیماران از هزینه‌های دارویی در سال‌های اخیر بیش از دو برابر سهم پرداختی بیماران در دوران جنگ است که این امر همت عالی دولت را در اصلاح امور می‌طلبد.

نقاط قوت مدیریت داروی کشور در آن دوران در محورهای ۷ گانه فوق که محصول مدیریت مهندسی شده نظام دارویی کشور و به طور جامع‌تر مدیریت در کشور بود قابل ارایه و تعمق است. امید می‌رود حال که کشور در معرض انتخاباتی دیگر قرار دارد مدیریت مهندسی شده جایگزین مدیریت احساسی و روزمر‌گی گردد.

دکتر عباس کبریایی‌زاده

استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران