عزت و ذلت در نگاه قرآن

خداوند متعال در قرآن كریم در آیات متعددی عزت را تماما و بالاصاله از آن خویش می داند و در آیات دیگر آن را بعد از خود متعلق به رسول خدا و مومنین می داند و نیز می فرماید هر كه را خداوند اراده نماید عزیز و هر كه را بخواهد ذلیل می گرداند

شیعیان همواره در طول تاریخ قریب به ۱۴۰۰ ساله خویش با الهام از حسین بن علی علیه السلام و عزت جویی ایشان در برخورد طاغوت زمان یزید بن معاویه عزت و افتخار خویش را در مبارزه با طاغوتیان زمان خویش جستجو می كرده اند؛ لذا در این مختصر ما بر آن شدیم تا با بهره گیری هر چند كوتاه از آیات قرآن كریم، بیانات این امام همام و همچنین روایات دیگر ائمه معصوم به بررسی اجمالی عزت و ذلت در آینه آیات و روایات بپردازیم.

● عزت در پرتو آیات و روایات

خداوند متعال در قرآن كریم در آیات متعددی عزت را تماما و بالاصاله از آن خویش می داند[۱] و در آیات دیگر آن را بعد از خود متعلق به رسول خدا و مومنین می داند[۲] و نیز می فرماید هر كه را خداوند اراده نماید عزیز و هر كه را بخواهد ذلیل می گرداند. [۳]

در دعای عرفه به نقل از سالار شهیدان می خوانیم كه تمام عزت و بلند مرتبگی ویژه خداوند است و هر كه خدا را دوست بدارد عزیز و الا ذلیل خواهد بود. [۴] حضرت علی علیه السلام در حدیثی ضمن رد هر گونه اعمال سلطه ای می فرمایند: هر عزیزی كه تحت قدرت و سلطه ای قرار بگیرد ذلیل خواهد بود. همچنین ایشان در جاهای دیگر هر عزت غیرخدائی را ذلت تلقی نموده و معتقدند طلب عزت فقط از خدا شایسته است و هر كس عزت را به غیر از او طلب كند هلاك خواهد گشت و نیز ایشان در جای دیگر می فرمایند هیچ عزتی بالاتر از بردباری نیست.

هر كه می خواهد بدون داشتن مال و ثروت و ایل و تبار عزتمند گردد می بایست از معصیت الهی دوری و به اطاعت او روی آورد.

امام صادق علیه السلام نیز ضمن رفیع دانستن جایگاه مومن و عزت والای او می فرمایند خداوند اختیار هر كاری را به مومن داده به جز این كه او اختیار ندارد خود را ذلیل نماید. و در حدیث دیگری ایشان راستی را مایه عزت و نادانی را مایه ذلت توصیف می نمایند. امام سجاد علیه السلام نیز ضمن اهمیت دادن به اطاعت از اولی الامر، فرمان بردن از فرمان روایان الهی را كمال عزت دانسته اند.

● موجبات عزت در پرتو احادیث

▪ اطاعت مطلق از خداوند:

حضرت علی علیه السلام می فرمایند هر كه می خواهد بدون داشتن مال و ثروت و ایل و تبار عزتمند گردد می بایست از معصیت الهی دوری و به اطاعت او روی آورد. ایشان در تایید این مطلب در جای دیگر می فرمایند: خداوند متعال خطاب به داود علیه السلام فرمودند: ای داود من عزت را در اطاعت خود قرار داده ام در حالی كه مردم آن را در خدمت به سلطان جستجو می كنند و لذا آن را نمی یابند. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نیز در حدیثی عزت را در پروا داشتن از خداوند می دانند و در حدیث دیگر خوار بودن در برابر حق را به عزت نزدیك تر می دانند تا عزت یافتن به وسیله باطل.

▪ قطع طمع از مردم:

حضرت علی علیه السلام بالصراحه عزت را با قطع طمع همراه می دانند. امام صادق علیه السلام نیز عزت را تنها در خانه ای می دانند كه اهل آن خانه چشم طمع به دست مردم ندوخته باشند. امام باقر علیه السلام نیز چشم نداشتن به دست مردم را موجب عزت دینی مومن می دانند. همچنین در حدیث است كه لقمان در نصیحت به فرزند خویش فرمود: اگر می خواهی عزت دنیا را به دست آوری طمع خویش را از آن چه مردم دارند قطع كن زیرا پیامبران و صدیقان به سبب بركندن طمع خویش به آن مقامات رسیده اند.

▪ در احادیث گوناگون دیگر موجبات عزت در عواملی همچون انصاف، بخشش، پایبندی به حق، گذشت، فروتنی، مناعت طبع، توكل حفظ زبان، فرو خوردن خشم، شكیبائی، قناعت و غیره آمده است. به عنوان نمونه حضرت علی علیه السلام رفتار منصفانه با مردم را باعث عزت دانسته و در احادیث دیگر شجاعت و قناعت را از عوامل نیل به عزت بر می شمارند. همچنین رسول خدا صلی الله علیه و آله عفو و بخشش را مایه رسیدن به عزت و در حدیث دیگر فروتنی و مناعت طبع را مایه عزت مومن می دانند. امام باقر علیه السلام نیز توكل به خدا را موجب عزت مومن می دانند و در جای دیگر صبر و شكیبائی را مایه عزت می شمارند.

● عوامل پایداری و بقاء عزت

در احادیث مختلف از بین بردن طمع و زندگی در تنهائی را به عنوان دو عامل بقاء و پایداری عزت ذكر نموده اند: امام باقر علیه السلام پایداری عزت را در از بین بردن طمع جوئی و امام صادق علیه السلام تنهائی و دوری گزیدن از مردم را باعث پایداری بیشتر عزت ذكر می كنند. بدیهی است این حدیث شریف مغایر با ابعاد اجتماعی اسلام نیست بلكه منظور دل كندن از مردم و نداشتن انتظارات و توقعات نابجا از مردم می باشد. نه یك انسان كه جز خدا دل به امید احدی از مردم نبندد و نه آن كه هیچ گونه رابطه ای با مردم نداشته باشد.

● ذلت در پرتو احادیث [۵]

در خصوص ذلت نیز احادیث و روایات بسیاری وارد شده كه به بعض آن ها اشاره خواهیم كرد:

امام حسین علیه السلام الگو و پرچمدار عزت آفرینی و ذلت ستیزی در نزد شیعیان جهان در این خصوص مرگ با عزت را بر زندگی توام با ذلت ترجیح می دهند. ایشان در روز عاشورا خطاب به لشكر یزید فرمودند: آگاه باشید كه این ملعون مرا میان دو امر مخیر كرده است: میان شمشیر و ذلت؛ اما هیهات كه من تن به ذلت و پستی دهم زیرا كه خدا و رسول او و نیاكان و تربیت كنندگان ما هرگز خواری را نپذیرند و هلاكت زبونانه را بر كشته شدن شرافتمندانه ترجیح ندهند.

از مولای متقیان علی علیه السلام نیز عبارتی به همین مضمون وارد شده است و یا ایشان در جای دیگر ضمن توصیه به قناعت نمودن به اندك، انسان ها را از پذیرش ذلت و خواری بر حذر می داند امام صادق علیه السلام نیز می فرمایند: خدای متعال اختیار هر كاری را به مومن داده است اما اختیار خوار كردن خویش را به او نداده است.

● عوامل خوار كننده انسان

در احادیث مختلف موارد گوناگونی به عنوان عوامل خوار كننده انسان قلمداد گردیده است از جمله پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله بخل ورزیدن، اشتغال به داد و ستد و رها كردن جهاد در راه خدا را از عوامل خواركننده انسان می دانند حضرت علی علیه السلام در تبیین عوامل خوار كننده انسان به عواملی همچون طمع، پرده برداشتن از گرفتاری شخصی در نزد دیگران و عزت جوئی نزد غیر خداوند اشاره می فرمایند. امام صادق علیه السلام نیز در حدیثی دلبستگی به زندگی دنیا را مایه خواری می دانند و در احادیث دیگر ستمگری و ظلم را مایه ذلت و خواری بیان می فرمایند. امام حسن مجتبی علیه السلام نیز ترس از راستی را مایه ذلت می دانند.

● ذلیل ترین انسان ها

در احادیثی از رسول اكرم صلی الله علیه و آله زبون ترین مردم كسی دانسته شده كه مردم را خوار نماید و در حدیث دیگری از حضرت علی علیه السلام آزمندی به دنیا به عنوان خوار كننده ترین مسئله برای انسان تعریف گردیده است. امید آن كه با بهره مندی هر چه بیشتر از فیوضات و كلمات گهربار این بزرگان بیش از پیش به دنبال زندگی عزتمندانه و توام با رستگاری باشیم.

پی نوشت ها:

۱- قرآن كریم: فاطر: ۱۰ ،یونس: ،۶۵ نساء: ۱۳۹ و ۱۳۸.

۲- منافقون: ۸.

۳- آل عمران: ۲۶.

۴- احادیث مربوط به این بخش (عزت در پرتو روایات) به نقل از این كتاب می باشد: محمد ری شهری، میزان الحكمه، حمید رضا شیخی ج ۸. دارالحدیث، ،۱۳۷۹ ص ۳۷۳۴ - ۳۷۴۴.

۵- احادیث مربوط به این بخش (ذلت در پرتو روایات) برگرفته از این كتاب است: محمدی ری شهری، پیشین، ج ،۴ صص ۱۸۷۲ - ۱۸۷۶.

محمد ملك زاده