زنان و اوقات فراغت

دو مازیر جامعه شناس فرانسوی و مولف كتاب به سوی یك تمدن فراغت می گوید اوقات فراغت را سه نوع می توان گذراند ۱ رفع خستگی ۲ سرگرمی و تفریح ۳ فعالیت هایی كه به رشد و شكفتگی شخص یاری می رساند و موجب ازدیاد معلومات یا پرورش استعدادهای دیگر فرد می شود

دو مازیر- جامعه شناس فرانسوی و مولف كتاب به سوی یك تمدن فراغت - می گوید: اوقات فراغت را سه نوع می توان گذراند: ۱- رفع خستگی ۲- سرگرمی و تفریح ۳- فعالیت هایی كه به رشد و شكفتگی شخص یاری می رساند و موجب ازدیاد معلومات یا پرورش استعدادهای دیگر فرد می شود.

در تعریف دیگر، اوقات فراغت به آن ساعاتی گفته می شود كه شخص می تواند بدون دغدغه مشكلات شغلی و حرفه ای، جهت پركردن آن ساعات برنامه ریزی كند. در جای دیگر، اوقات فراغت به معنای زمانی است كه پس از كار، رفت و آمد به محل كار و برآورده ساختن نیازهای بدنی مانند خوابیدن، خوردن، شست و شو و مانند اینها باقی می ماند.

انجمن بین المللی جامعه شناسی فراغت، اوقات فراغت را اینگونه تعریف می كند: مجموعه ای از اشتغالات فرد كه كاملاً به رضایت خاطر خود، برای استراحت، تفریح یا به منظور توسعه اطلاعات یا آموزش غیرانتفاعی، مشاركت اجتماعی داوطلبانه بعد از آزادشدن از الزامات شغلی، خانوادگی و اجتماعی بدان می پردازد .

تمامی تعاریف فراغت، نكته ای مشترك دارند؛ قرارگرفتن این پدیده در مقابل كار .

در روزگاری كه كشاورزی، بنیان اقتصادی بیشتر جوامع را تشكیل می داد، در تمامی روزها و در همه فصول سال، كار انجام می شد با این تفاوت كه در هوای خوب، آهنگ كار تند بود و در هوای بد، این آهنگ به كندی می گرایید. هر چند تولید ابزارهای فنی آن زمان همانند گاوآهن و خیش برای آزادساختن آدمی از تلاش كافی نبود اما تا حدی توانسته بود به كارآیی نیروی به دست آمده از فعالیت انسان و حیوان بیفزاید. البته می توان گفت كه به لحاظ ویژگی های كار و اشتغال آن دوران، اوقات فراغت به مفهوم امروزی وجود نداشته است.

تحولات دوره رنسانس در كنار اختراع ابزارهای فنی نوین مانند ماشین بخار و پیشرفت علم، دوران جدیدی را پایه گذاری كرد كه تمدن صنعتی نام گرفت.رشد شهرها از طرف دیگر در پدیده اوقات فراغت تغییرات برجسته ای را به وجود آورد. بنابراین فراغت، پدیده ای است كه با تمدن صنعتی پیوند دارد. در چنین تمدنی دو شرط لازم برای پیدایش اوقات فراغت تحقق یافته است؛ نخست، كار از شكل اجبار فرهنگی و اجتماعی به درآمد و شكل مسئولیت آزاد را پیدا كرد. شرط دوم، جداشدن كار از فعالیت های دیگر انسان است. به عبارت دیگر، تحولاتی مانند افزایش سال های تحصیلی(دبستان تا دانشگاه) و در نتیجه، دیررسی انسان به بازار كار، سن ازدواج و بهبود سطح زندگی سبب شده تا میزان وسیعی از زمان، آزاد شود. دیگر انسان از كودكی به بزرگسالی پا نمی نهد، بلكه چندسالی در زندگی اوست كه با فقدان یا كمی مسئولیت همراه است و در آن، اوقات فراغت سهم بزرگی دارد.

از مشخصات اساسی فراغت در جهان امروزی این است كه در جوامع رشدیافته دیگر به طبقات ممتاز اختصاص ندارد و به طبقات دیگر هم تعمیم یافته است. شاخص دیگر، این است كه اگر طبقات جامعه از لحاظ محدوده آزادی و آسودگی برخوردار بودند این اوقات فراغت درون خانواده صرف می شد و به صورت غیررسمی و همنشینی و محاوره با خویشاوندان یا دوست و همسایه می گذشت اما با پیشرفت جوامع و پراكندگی وظایف، خانواده به تدریج جنبه رسمی و- در اموری- جنبه تجاری پیدا كرده و به صورت خاص درآمد. شاخص سوم، عبارت است از به كاربردن روزافزون وسایل و اسباب ماشین چون اتومبیل، رادیو و تلویزیون و... كه هریك در اوقات فراغت، سهمی بزرگ دارد.

تحول دیگر، اهمیت خاصی است كه حیات فردی و اجتماعی احراز كرده، چنان كه زمان كار از زمان فراغت به كلی جدا شده و اوقات فراغت، ارزشی به ذات پیدا كرده است.

در تمام دوران تاریخ، كار در خانه و مسئولیت نگهداری از فرزندان به عهده زنان بوده و در جوامع با اقتصاد كشاورزی، زن كشاورز به مراتب بیشتر از زن شاغل در بخش صنایع و بازرگانی كار می كند. اما وضع زن در جامعه صنعتی مبتنی بر اصول مبادله وسیع و گسترده، با كار زن در بخش كشاورزی تفاوت دارد. در این جامعه، كار زن جنبه مستقیم و تولید ندارد زیرا كار او منحصر به مراقبت، پرورش و تربیت فرزندان خانواده است. در این نوع جوامع، هرچه درآمد مرد خانواده بیشتر و شأن اجتماعی او والاتر باشد، مدیریت زن خانه دار از اهمیت بیشتری برخوردار می شود.

هرچه جریان صنعتی شدن، شتاب بیشتری گرفت، تعداد بیشتری از كارهای زن خانه دار از قبیل پخت وپز، نگهداری از بیماران و معلولین و اطفال، به رستوران ها، شیرینی پزی ها، بیمارستان ها، خانه سالمندان و مراكز نگهداری از معلولین انتقال یافت و زن خانه دار وقت آزاد خود را كه ناشی از انتقال بخشی از این خدمات به بخش خصوصی بود، اختصاص به تربیت و پرورش فرزندان داد.

در ایران، خاصه در گذشته اوقات فراغت بیشتر به صورت جمعی صرف شده و در این عرصه، مقاصد اجتماعی بر اغراض انفرادی غالب بود. از جمله وقت گذرانی، معاشرت با همگنان بود كه غالباً به صورت سخن گفتن و سخن شنیدن تجلی می نمود. گفت وگو نه فقط در خانه در می گرفته، بلكه در مساجد، تكیه ها، مجالس وعظ و روضه، معابر و بسیاری اماكن دیگر روی می داده است. در شهر نیز آمدورفت با مردم و گفت وشنید با ایشان، همواره سهمی نمایان در اوقات فراغت ساكنان داشته و دارد.

دیدوبازدید و مهمانی رفتن و مهمان پذیرفتن، از پایدارترین سنن و عادات ایرانیان بوده و هنوز هم رواج دارد. در شهرهای كوچك و دهات، مهم ترین نوع وقت گذرانی، همین مهمانی هاست.

بسط شهرنشینی و كاهش نسبی ابعاد خانواده و رشد روزافزون شخصیت و فردیت هنوز نتوانسته است خوی مهمانی دوستی و مهمان نوازی را كه ایرانیان در خلال روزگاران به آن مشهور بوده اند، فرونشاند. از این رو گروه های چهره به چهره طبیعی چون خانواده و خویشان و جمع دوستان در جامعه ما هنوز اهمیت شایان دارد و پس از آن رغبت خاص ایرانیان به وسایل سمعی و بصری مانند رادیو و تلویزیون حكایت از آن دارد كه طبع ایشان با محاوره و گفت وگو بیشتر آمیخته است تا امكانات فرهنگی كتبی؛ هر چند كه تمدن كهن ایرانی از سابقه ای بس طولانی برخوردار است. از دیگر سرگرمی ها می توان به سیروسفر، ورزش و نظاره و تماشای فیلم و تئاتر نام برد.

در شهرهای بزرگ، اوقات فراغت افراد اكثراً به یكی از صور نامبرده فوق می باشد ولی هنوز تعداد زیادی از زنان خانه دار هستند كه از یكنواختی اوقات خود خسته بوده و اوقات فراغت به معنای واقعی ندارند. همچنین زنان شاغل نیز با داشتن روز مضاعف(كار بیرون و كار خانه) كمتر دارای اوقات فراغت می باشند ولی درگذر زمان به همراه كمترشدن بعد خانوار و توسعه تكنولوژی، زنان از وقت آزاد بیشتری برخوردار خواهند شد كه می بایست از این اوقات استفاده نمود تا هر چه بیشتر توانمندی های آنها تقویت شده و به عنوان انسانی توسعه یافته در خدمت خود و خانواده و جامعه باشند.

نحوه گذران اوقات فراغت زنان به میزان زیادی با سطح تحصیلات و پایگاه اجتماعی ایشان بستگی دارد. گذران اوقات فراغت زنان درسطح پایین اقتصادی- اجتماعی اكثراً به صورت جمعی و شركت در مراسم مذهبی، میهمانی های خانوادگی و گفت وگو و صحبت با همسایگان است. هرچه پایگاه اجتماعی- اقتصادی زنان افزایش یابد، نحوه گذراندن اوقات فراغت ایشان بیشتر جنبه فردی پیدا می كند ولی هنوز در چارچوب كارهایی از همان دست ولی با محدوده كوچك تر صرف می شود؛ مانند گفت وگوی تلفنی با دوستان و اقوام، فال قهوه، شركت در پیك نیك و گردش های خانوادگی.

یكی دیگر از متغیرهای مداخله گر در نحوه گذران اوقات فراغت زنان، سن آنان می باشد؛ به طوری كه دختران نوجوان و جوان، اوقات فراغت خود را به گونه ای می گذرانند كه با زنان بزرگسال متفاوت است. دختران، آزادی بیشتری دارند ولی اكثراً از این وقت آزاد در جهت ارتقای توانمندی های خود استفاده نمی كنند.

تحقیقات نشان می دهد كه بیشترین میزان اوقات فراغت زنان در شهرهای بزرگ صرف فعالیت هایی مانند ورزش، مسائل مذهبی(شركت در مجالس روضه خوانی، مولودی، سفره، مراسم عزاداری و...)، مهمانی، سیروسفر، فعالیت های هنری(نقاشی، موسیقی، قالی بافی، صنایع دستی و...)، كلاس های آموزشی(زبان، مجسمه سازی، معرق كاری و...)، مطالعه(روزنامه، كتاب، مجله)، مسائل خرافی(فال، و...)، سرگرمی در منزل(تلویزیون، كامپیوتر و...) و سرگرمی(سینما، تئاتر، موزه و...) می شود.

به طور كلی می توان گفت هدف از فعالیت در اوقات فراغت، ارتقاء مهارت های زندگی است. در جامعه ما هنوز نحوه گذراندن اوقات فراغت، طبقاتی است و معمولاً افراد كم درآمد به صور جمعی و انفعالی، فراغت خود را می گذرانند. بنابراین مسئولین و برنامه ریزان باید برای ساماندهی و پركردن اوقات فراغت، به گونه ای برنامه ریزی نمایند كه صرفاً تعطیلات تابستان بهانه ای برای این منظور نباشد، بلكه پایه و اساس آن ارتقاء توانمندی های افراد و همچنین به وجودآمدن تفكر خلاق در همه زمینه ها و با توجه به نیازها و سطوح مختلف اجتماعی- اقتصادی جامعه باشد.

محبوبه تلوزاد

منابع و ماخذ:

اسدی- علی، تعاریف فراغت و دیدگاه های آن ، سمینار ملی رفاه اجتماعی، تهران سازمان برنامه و بودجه

اورعی- غلامرضا، جامعه شناسی اوقات فراغت ، قم، مجله پیام زن، سال پنجم و ششم ۱۳۷۵

ایمانی جاجرمی- حسین، درآمدی بر جامعه شناسی اوقات فراغت ، تهران، روزنامه همشهری، شماره ۱۲۹۸

بهنام- جمشید‎/ راسخ- شاپور، مقدمه جامعه شناسی ایران ، تهران، شركت سهامی انتشارات خوارزمی، ۱۳۴۷

توسلی- غلامعباس، جامعه شناسی كار و شغل، تهران، سازمان مطالعه و تدوین كتب علوم انسانی دانشگاه ها(سمت)، ۱۳۷۵

توكل- مجد، جامعه شناسی علم ، تهران، موسسه علمی- فرهنگی، ۱۳۷۰

كاظمی پور- شهلا، زنان و اوقات فراغت، سمینار علمی- كاربردی اوقات فراغت، ۱۳۸۱

شرفی- محمدرضا، نقش ارتباطات در مدیریت اوقات فراغت ، سمینار علمی- كاربردی اوقات فراغت، ۱۳۸۱