هر بچه بازیگوشی بیش فعال نیست

گفتگو با دکتر کتایون رازجویان فوق تخصص روان پزشکی کودکان

مطب شلوغ است و تمام صندلی‌ها پر از بیمار؛ اما آنچه جلب توجه می‌کند، کودکی است که دورتادور صندلی‌ها می‌چرخد، پای این و آن را لگد می‌کند، به بعضی‌ها مشت می‌زند و به پدرش بد و بیراه می‌گوید که چرا او را اینجا آورده و به پارک نبرده...

در همین اثنا، پزشک وارد مطب می‌شود و با یک نگاه، وضعیت را می‌سنجد و به پدر کودک اشاره می‌کند و به منشی‌اش می‌گوید: «اول، ایشان را بفرستید ببینم!» و به اتاقش می‌رود. گویا او به تجربه می‌داند که اگر این کودک چند دقیقه دیگر با اعصاب دیگران بازی کند و نظم مطب را به هم بریزد، بیش‌فعالی‌اش در مطب جنجال می‌آفریند! اما هرکودک پرتحرکی هم بیش‌فعال نیست. با دکتر کتایون رازجویان، فوق‌تخصص روان‌پزشکی کودکان و عضو هیات‌علم? دانشگاه علوم پزشک? شه?د بهشت?، درباره همین موضوع گفتگو کرده‌ایم.

▪ خانم دکتر! میزان شیوع بیش‌فعالی (ADHD) در کودکان و نوجوانان چقدر است؟

ـ بیش‌فعالی یکی از مشکلات شایع روانی بین کودکان و نوجوانان است و گفته می‌شود ۳ تا ۵ درصد در ایران و اروپا شیوع دارد اما به دلیل تفاوت معیارهای تشخیصی، در آمریکا تا میزان ۱۰ درصد هم گزارش شده است. در عین حال، امکان ابتلا به آن در پسران بیش از دختران است و در فرزندان اول خانواده هم بیشتر دیده می‌شود.

▪ این مشکل با چه علایمی در کودکان و نوجوانان بروز می‌کند؟

ـ تحرک زیاد و انجام فعالیت‌های تخریبی از مهم‌ترین علایم این اختلال محسوب می‌شود اما در کنار این علامت‌ها باید به موضوعات دیگری نیز توجه داشت. این کودکان معمولا آرام و قرار ندارند، دست به کارهای خطرناک می‌زنند، دچار عدم تمرکزند و پرش افکار دارند، دچار افت تحصیلی می‌شوند، قابل کنترل نیستند و گاهی نیز به خود یا دیگران آسیب می‌رسانند. حتی خواب این بچه‌ها با سایر هم‌سن‌وسال‌هایشان متفاوت است.

▪ یعنی کودکان بیش‌فعال، خواب کمتری دارند؟

ـ بحث میزان خواب، خیلی مطرح نیست. ما کیفیت خواب را مد نظر قرار می‌دهیم. کودکان بیش‌فعال معمولا خواب ناآرامی دارند و همان فعالیت‌های فیزیکی و شیطنت‌های زمان بیداری را در خواب هم تکرار می‌کنند. از طرفی فرستادن این کودکان به تخت خواب نیز کار راحتی نیست؛ چراکه خستگی برایشان معنا ندارد و از خوابیدن متنفرند زیرا مانع فعالیت‌های آنها می‌شود.

▪ آیا مرز تشخیصی خاصی بین این بچه‌ها و بچه‌های بازیگوشی که طبیعی هستند، وجود دارد؟

ـ اصولا شیطنت، تحرک زیاد، کنجکاوی و بازیگوشی در همه کودکان دیده می‌شود اما اگر این فعالیت‌ها تخریبی باشد و مرتبط با محیط و موقعیت خاصی نباشد، می‌توان به بیش‌فعالی کودک شک کرد. در کودکان سالم و بازیگوش، فعالیت زیاد باعث کاهش بازده کودک نمی‌شود. به عبارت دیگر، کودک در کنار فعالیت زیاد جسمی، در تحصیل و روابط اجتماعی خود، فرد موفقی است اما در کودکان مبتلا به بیش‌فعالی در کنار فعالیت زیاد، اختلالات رفتاری و اختلال تحصیلی نیز دیده می‌شود. بنابراین در واقع مرز تشخیص برای این کودکان ایجاد اختلال در عملکردهاست؛ نه میزان فعالیت آنها. از طرفی، حضور کودک در مهد کودک، پارک، میهمانی‌ها و ارزیابی عملکرد رفتاری او در محیط‌های مختلف می‌تواند یک عامل تشخیصی باشد.

▪ ممکن است شیطنت بیش از حد کودکان برای جلب توجه دیگران باشد؟

ـ کلا بچه‌ها عاشق جلب توجه هستند و گاهی نیز رفتارهایی مانند پرت کردن اشیا، لجبازی، سرکشی و رفتارهای متضاد را تنها به دلیل مورد توجه قرار گرفتن از خود بروز می‌دهند اما در مورد کودکان بیش‌فعال باید گفت این بچه‌ها قصد آزار و اذیت ندارند و این یک اختلال روانی است که موجب بروز رفتارهای تخریبی و پرخاشگرانه در آنها می‌شود؛ چراکه کودکان بیش‌فعال همواره مانند یک موتور همیشه روشن فعالیت دارند و هرگز خسته نمی‌شوند اما کودکان بازیگوش بالاخره بعد از مدتی از شیطنت خسته می‌شوند و از خستگی به خواب می‌روند.

▪ اصلا چرا بعضی از کودکان بیش‌فعال می‌شوند؟

ـ در بروز این عارضه، عوامل ژنتیک و محیطی دخالت دارند. مثلا گفته می‌شود سابقه خانوادگی (بیش‌فعالی در اقوام درجه اول) در بروز این مشکل موثر است و حتی بسیاری از مادران که کودک بیش‌فعال دارند، از این موضوع شکایت دارند که کودکشان در دوران جنینی نیز یک لحظه آرام و قرار نداشته و مدام در تکاپو بوده است اما معمولا از سنین ۲ یا ۳ سالگی این اختلال روانی قابل‌تشخیص است. گاهی اوقات نیز قسمت‌هایی از مغز که وظیفه مهار رفتارهای اضافی را بر عهده دارند با رشد تاخیری مواجه می‌شوند و دیرتر رشد می‌کنند و زمینه‌ساز بروز بیش‌فعالی کودکان می‌شود.

▪ کودکان مبتلا به بیش‌فعالی چگونه درمان می‌شوند؟

ـ مباحث زیادی در خصوص درمان این کودکان مطرح است. مثلا شناخت درمانی، خانواده درمانی، مشاوره شخصی با خود کودک و... از جمله این موارد است اما به نظر من دارو، اصلی‌ترین درمان است؛ به ویژه زمانی که این بیش‌فعالی عملکرد کودک را تحت تاثیر قرار می‌دهد. عده‌ای از والدین بر این باورند با مرور زمان و بزرگ‌تر شدن کودک این مشکل حل می‌شود و شیطنت را با بیماری اشتباه می‌گیرند اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که تنها ۳۰ درصد مشکلات با گذشت زمان حل می‌شود و ۶۰ تا ۷۰ درصد آنها پابرجا خواهد بود. در واقع ‌اگر این بیماری به موقع درمان نشود، در بزرگسالی می‌تواند مشکلات متعددی ایجاد کند و بیش‌فعالی بزرگسالی از جمله این مشکلات است.

▪ چه توصیه‌ای به والدین دارید؟

ـ والدین باید با بروز کوچک‌ترین علایمی که نشان از بیش‌فعالی کودک داشته باشد، به یک روان‌پزشک اطفال مراجعه کنند زیرا زمان در درمان این اختلال بسیار حایز اهمیت است. اگر هم این علایم نشان‌دهنده شیطنت و بازیگوشی کودکشان باشد، خیال والدین راحت می‌شود و با عمل به توصیه‌های پزشک معالج خود قادر خواهند بود میزان این شیطنت‌ها را تا حد طبیعی کاهش دهند.

سامان گلناری