عوامل شكل دهی و كنترل افكار عمومی

افكار عمومی پدیده ای روانی ـ اجتماعی و خصلتی جمعی است و عبارت از ارزیابی مشترك, روش و نظر مشترك گروهی اجتماعی در مسئله ای است كه همگان به آن توجه و علاقه دارند و در لحظه معینی, بین عده زیادی از افراد, اقشار, طبقات یا سراسر اجتماع, عمومیت نسبی می یابد و عامه مردم آن را می پذیرند

● رویكردی تئوریك به عوامل شكل‌دهی و كنترل افكار عمومی

افكار عمومی پدیده‌ای روانی ـ اجتماعی و خصلتی جمعی است و عبارت از ارزیابی مشترك، روش و نظر مشترك گروهی اجتماعی در مسئله‌ای است كه همگان به آن توجه و علاقه دارند و در لحظه معینی، بین عده زیادی از افراد، اقشار، طبقات یا سراسر اجتماع، عمومیت نسبی می‌یابد و عامه مردم آن را می‌پذیرند. افكار عمومی به شكل تأیید یا مخالفت با یك عمل، نظر، شخص، واقعه و به صورت خواسته، مطالبه، پیشنهاد و توصیه، تجلی می‌یابد. فرایند افكار عمومی را می‌توان به سه بخش الف) شكل‌گیری ب) هدایت و ج) بازداری تقسیم كرد. رسانه‌های همگانی امروز در تشكیل، هدایت و انحلال افكار عمومی نقش بارز و انكارناپذیری دارند. برای شكل‌گیری افكار عمومی می‌توان به نظریات كاشت، برجسته‌سازی، جوسازی، اعطای اعتبار اجتماعی رسانه به موضوع، غلبه بر جهل متكثر، برقراری رابطه بین موضوع و منافع شخصی شهروندان، اشاره كرد. مهم‌ترین شیوه‌ها در خصوص هدایت افكار عمومی عبارتند از، ارائه اطلاعات گزینش‌شده، انگاره‌سازی و تأكید بر اصول و قوانین. برای انحلال افكار عمومی نیز از شیوه‌های القای دروغین رسیدن به هدف، ایجاد هراس اخلاقی، بزرگ جلوه دادن پیامدهای سوء، تزریق اطلاعات نادرست و تكذیب آن، نسبت دادن منافع جریان به اشخاص حقیقی و نسبت دادن عوامل نامرتبط به جریان استفاده می‌شود.

● مقدمه

در عصر ارتباطات با گسترش رسانه‌های همگانی و شبكه‌ای شدن جهان و همچنین باسوادتر شدن عامه مردم، نیروی تازه‌ای با عنوان افكار عمومی پای به صحنه گذاشته است. این نیروی تازه كه تجلی اراده مردم و خواست آنها است، در تمام جهان به ویژه در كشورهایی كه نظامهای پارلمانی و مردمی دارند، نقش مهمی در شكل‌دادن به حوادث و رخدادهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دارد و كمتر نقش آن نادیده گرفته می‌شود.

این مقاله با رویكردی تئوریك و در عین حال عملیاتی، موضوع افكار عمومی را بررسی كرده است. در بخش اول اشاره‌ای به تعریف و تاریخچه آن شده است، در بخش دوم شرایط شكل‌گیری افكار عمومی تشریح و همچنین به تئوریهای ارتباطی نیز اشاره شده است. در بخش آخر تئوریهای ارتباطی در هدایت و بازداری افكار عمومی تشریح شده‌اند. هر چند تئوریهای ذكر شده در این مقاله كم است اما این شیوه، رویكرد جدیدی برای استفاده از دانش در تحلیل افكار عمومی است. در نهایت این مقاله به استفاده از هیچ یك از این شیوه‌ها ملتزم نیست. به شكل‌گیری افكار عمومی در حوزه عمومی [با رویكرد به نظریات یورگن هابرماس] معتقد است.

● گفتار اول: كلیات افكار عمومی

۱) تعریف افكار عمومی

افكار عمومی، پدیده‌ای روانی ـ اجتماعی و خصلتی، جمعی است و عبارت است از ارزیابی، روش و نظر مشترك گروهی اجتماعی در مسئله‌ای كه همگان به آن توجه و علاقه دارند و در لحظه معینی، بین عده زیادی از افراد و اقشار مختلف جامعه نسبتاً عمومیت می‌یابد و عامه مردم آن را می‌پذیرند. افكار عمومی به صورت تأیید یا مخالفت با یك عمل، نظر، شخص و واقعه با خواسته، مطالبه، پیشنهاد و توصیه تجلی می‌یابد (مهرآرا ۱۳۷۲ ص ۳۷۱). شاید بتوان گفت این تعریف جامع، تا حدودی زوایای گوناگون افكار عمومی را در نظر گرفته است. اما افكار عمومی خاص، حد و مرزهای مشخص و تأثیرات مختلفی دارد. لذا می‌توان افكار عمومی را از زوایای گوناگونی تعریف كرد.

باید توجه داشت، بسیاری از محققان افكار عمومی، فعالیتهای خود را به عرصه‌های محدودی از افكار عمومی منحصر می‌كنند. آنها عقایدی را به مثابه افكار عمومی می‌دانند كه به مسائل مهم سیاست عمومی یك كشور مربوط می‌شود. این تأكید از این اعتقاد ناشی می‌شود كه افكار عمومی باید تعیین‌كننده سیاست عمومی یك كشور باشد. آنان با این عقیده طیفی از عقاید را كه ارتباط انكارناپذیری با مسائل سیاسی دارند جدا می‌كنند (جونیون ۱۳۶۵ ص۳۹).

نكته آخر در خصوص تعریف افكار عمومی اینكه، «افكار عمومی چیزی نظیر ابر و دود است كه در حالت تراكم و از دور، مشهود و محسوس و از نزدیك نامحسوس است» (هرنگ ۱۳۶۵ ص۱۰۵).

۲) پیدایش افكار عمومی

افكار عمومی، به طور عمده محصول دوران روشنگری است. این اندیشه با فلسفه‌های سیاسی لیبرالی اواخر قرون هفدهم و هیجدهم (لاك و روسو) و به ویژه تئوری دمكراتیك قرن نوزدهم تلفیق شده است (پراسیس ۱۳۸۲ ص ۲۱). به تعبیر دیگر ادغام واژه‌های عمومی و افكار در یك تركیب مفهومی دارای اهمیت سیاسی به معنای امروزی فقط در فلسفه‌های دمكراتیك و لیبرال از سال ۱۷۰۰ به بعد پدیدار شد (پراسیس ۱۳۸۲ ص۲۲).

علی اسدی این موضوع را با رویكرد به فنآوری رسانه‌ای بیان می‌كند و می‌گوید: گسترش وسایل ارتباط جمعی مانند رادیو، تلویزیون و مطبوعات پرتیراژ، باعث پیدایش جامعه‌ تازه‌ای شد كه در آن همه افراد، صرف‌نظر از اینكه در كجا زندگی می‌كنند و یا به چه گروه اجتماعی تعلق دارند از طریق تماس با منابع خبری از رویدادها و رخدادها آگاه شوند. تا جایی كه حتی اگر در جامعه‌ای میزان مشاركت اجتماعی مردم هم محدود باشد میزان آشنایی آنها با حوادث و رخدادها كه نتیجه مشاركت آنها در این زمینه است، با آنچه در گذشته بود، فرق دارد (اسدی ۱۳۷۱ ص ۴۲). در این جوامع تمامی شهروندان برای خود حقوقی قائل می‌شوند و همچون گذشته تمامی امور و تصمیم‌گیریها بر عهده حاكمان واگذار نمی‌شود.

● گفتار دوم: ساخت افكار عمومی

الف) شرایط ایجاد افكار عمومی

واقعه افكار عمومی در شرایط مشخصی به وجود می‌آید، این شرایط عبارتند از:

۱) باید واقعه‌ای مركزی یا شماری از وقایع متناوب و پشت سر هم از یك نوع وجود داشته باشد.

۲) فضا باید مساعد باشد.

۳) محتوای افكار باید با الگوهای فرهنگی و جمعی مطابق باشد.

۴) محتوای افكار باید پاسخگوی نیازهای ظاهری و باطنی افراد باشد.

۵) افكار باید از طریق رسانه‌های همگانی گسترش یابد.

۶) افكار عمومی باید با دخالت مستقیم شهروندان اشاعه یابد (كتبی ۱۳۷۶ ص۶۰).

▪ در این خصوص به اعتقاد برخی كارشناسان برای شكل‌گیری افكار عمومی گذر از مراحل هفت‌گانه ذیل ضروری است.

۱) پیدایش آگاهی: در این مرحله مردم از وجود موضوعی آگاه می‌شوند. اما در مورد واكنش نسبت به آن، احساس نیاز سریع نمی‌كنند.

۲) فوریت بیشتر، مردم فوریت و ضرورت مسئله را حس می‌كنند، نظر غالب در این مرحله، درخواست مصرانه برای اقدام است. تشخیص میان آگاهی و فوریت در تفسیر صحیح افكار عمومی ضرورت اساسی است.

۳) دستیابی به راه‌حل: در این مرحله مردم، بدون درك پیچیدگی موضوع راه‌حلهای مختلف مسئله‌ای را بررسی می‌كنند. توجه مردم بیشتر به راه‌حلهایی معطوف می‌شود كه كارشناسان یا سیاستمداران با زیركی آنها را ارائه كرده‌اند. از آنجایی كه مردم راه‌حلهایی را كه ارائه می‌شود، كاملاً درك نمی‌كنند می‌توان مرحله سوم را دوران صحه گذاشتن نادرست نامید،‌ یعنی مردم از پیشنهادهای ارائه شده اعلام حمایت می‌كنند، اما به محض مشخص شدن هزینه‌هایی كه باید بابت این موضوع بپردازند. از موضع خود كوتاه می‌‌آیند.

۴) فكر خام: در این مرحله مقاومت مردم در مواجهه با راه‌حلهای مسئله و پیامدهای این راه‌حلها ظاهر می‌شود. در موضوعهای دشوار یعنی موضوعهایی كه مستلزم تغییر و تحول اساسی‌اند، باید با ارائه راه‌حلهای واقع‌بینانه‌تر، بر فكر خام مردم فایق آمد.

دکتر حسن سبیلان اردستانی

منابع

ـ اسدی، علی (۱۳۷۱)؛ افكار عمومی و ارتباطات؛ انتشارات سروش

ـ پرایس وینسنت (۱۳۸۲)؛ افكار عمومی؛ ترجمه علی رستمی و الهام میرتهامی؛ انتشارات مطالعات راهبردی

ـ جونیو. و. ئوكی (۱۳۶۵)؛ تعریفی از افكار عمومی؛ از كتاب صدای مردم؛ ترجمه محمود عنایت؛ انتشارات كتاب‌سرا

ـ جووت كرت (۱۳۷۴)، ساختار تبلیغات سیاسی؛‌ ترجمه محبوبه ملك‌لو؛ فصلنامه رسانه؛ سال ششم شماره اول

ـ دیویس فیلیپ (۱۳۶۵)، صدای مردم؛ ترجمه محمود عنایت؛ انتشارات كتاب‌سرا

ـ دیویسون فیلیپس (۱۳۷۵)؛ مقدمه‌ای بر افكار عمومی؛ ترجمه نصرت فتی؛ نشریه افكار عمومی، شماره ۷ انتشارات مركز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه‌ای صدا و سیما

ـ رضایی یزدی، محمد (۱۳۷۶)؛ مبانی نظری شناخت افكار عمومی؛ مركز تحقیقات و توسعه صدای صدا و سیما

ـ رضوی‌زاده، سید نورالدین (۱۳۷۷)؛ وانمایی و سلطه در جریان بین‌المللی خبر؛ مجموعه مقالات دومین سمینار برای مسائل مطبوعات ایران؛ جلد ۲؛ انتشارات رسانه

ـ سالك رضا (۱۳۷۸)؛ نقش ارتباطات رسانه‌ای و میان‌فردی در شكل‌گیری افكار عمومی؛ نشریه افكار عمومی؛ شماره ۸ـ انتشارات صدا و سیما

ـ شعار غفاری، پرویز (۱۳۷۲)؛ سیر تحول شناخت آثار اجتماعی رسانه‌ها؛ فصلنامه رسانه؛ سال چهارم؛ شماره دوم

ـ فرهنگی، علی‌اكبر (۱۳۷۴)؛ رسانه‌های جمعی و نقش آنها در ساختار اجتماعی واقعیت؛ فصلنامه پژوهش و سنجش: شماره ۵

ـ كازینو .... (۱۳۷۴)؛ قدرت تلویزیون؛ ترجمه علی اسدی؛ انتشارات امیركبیر

ـ كتبی، مرتضی (۱۳۷۶)؛ افكار عمومی، نیروی سیاسی كم‌شناخته؛ فصلنامه رسانه سال هشتم؛ شماره ۲

ـ كمالی‌پور، یحیی (۱۳۷۲) عملكرد رسانه‌ها در امریكا؛ فصلنامه رسانه؛ سال هشتم؛ شماره ۲

ـ محسنیان راد، مهدی (۱۳۶۹)؛ ارتباط شناسی؛ انتشارات سروش

ـ مهرآرا، علی‌اكبر (۱۳۷۳)؛ زمینه روان‌شناسی اجتماعی؛ انتشارات مهرداد

ـ مهرداد، هرمز (۱۳۸۰)؛ مقدمه‌ای بر نظریات و مفاهیم ارتباط جمعی؛ انتشارات فاران

ـ ویندال سون؛ سیگنایزر بنو؛ اولسون جیمز (۱۳۷۶)؛ كاربرد نظریه‌های ارتباطات، ترجمه علی‌رضا دهقان؛ انتشارات رسانه

ـ هوسمن كارل (۱۳۷۶)؛ بحران وجدان؛ ترجمه داود حیدری؛ انتشارات رسانه

---