اختلالات یادگیری در دانش آموزان

یکی از عوامل نبود موفقیت تحصیلی در دانش آموزان, وجود اختلالات یادگیری در آنان است که منجر به افت تحصیلی, کاهش اعتماد به نفس و عزت نفس و ترک تحصیل آنها می شود برچسب های «عقب مانده», «تنبل» و غیره به این قبیل دانش آموزان آنها را از ادامه تحصیل بازمی دارد و لطمات جبران ناپذیری از نظر روانی و اقتصادی به کودک و خانواده و نظام آموزش و پرورش کشور وارد خواهد کرد

یکی از عوامل نبود موفقیت تحصیلی در دانش‌‌‌‌آموزان، وجود اختلالات یادگیری در آنان است که منجر به افت تحصیلی، کاهش اعتماد به نفس و عزت نفس و ترک تحصیل آنها می‌‌‌‌شود. برچسب‌‌‌‌های «عقب مانده»، «تنبل» و غیره به این قبیل دانش‌‌‌‌آموزان آنها را از ادامه تحصیل بازمی‌‌‌‌دارد و لطمات جبران‌‌‌‌ناپذیری از نظر روانی و اقتصادی به کودک و خانواده و نظام آموزش و پرورش کشور وارد خواهد کرد.

از آنجا که دانش‌‌‌‌آموزان مبتلا به اختلالات یادگیری، جزو بچه‌‌‌‌های در معرض خطر و شکننده محسوب می‌‌‌‌شوند، آموزش و پرورش باید از این افراد پشتیبانی کند و یک سپر دفاعی برای آنان باشد. همچنین نظام اجتماعی نیز باید از آنان حمایت و مراقبت کند. برای کاهش آمار بالای مبتلایان به این اختلالات و عوارض جانبی، ضرورت دارد معلمان با این اختلالات آشنایی پیدا کنند.

● تعریف اختلالات یادگیری

روان‌‌‌‌شناسان با اندک تفاوت‌‌‌‌هایی اختلالات یادگیری را چنین تعریف می‌‌‌‌کنند: کودکان مبتلا به اختلالات یادگیری کسانی هستند که در یک یا چند فرایند اساسی در رابطه با خواندن، سخن گفتن، درک کردن و نوشتن دارای اشکال هستند به شرطی که این مشکلات ناشی از عقب‌‌‌‌ماندگی‌‌‌‌های ذهنی، نقص بینایی، نقص حرکتی و یا نقائص فرهنگی نباشد. علائم این اختلالات ممکن است به صورت‌‌‌‌های مختلف از قبیل اختلال در توجه به تفکر، تکلم، نوشتن و یا حساب کردن باشد. اختلالات یادگیری ترجمه واژه (Learning disabilities) است که به ناتوانی‌‌‌‌های یادگیری نیز ترجمه شده است و به مجموعه‌‌‌‌ای از نارسایی‌‌‌‌ها در یادگیری اطلاق می‌‌‌‌شود که برخلاف نارسایی‌‌‌‌های جسمانی، اغلب تا زبان آموزش رسمی در مدرسه ناشناخته می‌‌‌‌ماند. در دوران تحصیل دانش‌‌‌‌آموز در مدرسه نیز به علت شناخت نداشتن برخی از معلمان، بیشتر اوقات این اختلالات به عنوان اختلالات خاص یادگیری تشخیص داده نمی‌‌‌‌شوند، بلکه با عقب‌‌‌‌ماندگی ذهنی اشتباه گرفته و زمینه فشار روانی بر کودک فراهم می‌‌‌‌شود. در این میان اختلاف دیدگاه میان اولیا و مربیان، رفع این اختلالات را به تأخیر می‌‌‌‌اندازد.

در یک سوی این اختلاف معلمان و مسئولان آموزش و پرورش هستند که برای تشخیص و پیگیری این اختلالات نیاز به دانش‌‌‌‌افزایی بیشتری دارند و در سوی دیگر ناآگاهی و نپذیرفتن وجود اختلال در کودک از جانب برخی از اولیا است. برخی از اولیا به صورت ناخودآگاه گرایش دارند تا کودکان خود را (حتی در صورت داشتن مشکل) سالم تلقی کنند و در پذیرش این نکته که فرزند آنان دچار اختلال است از خود مقاومت نشان می‌‌‌‌دهند و اصرار دارند که کودکشان مشکل ندارد و مشکل از شیوه آموزشی معلم یا عوامل دیگر است. غافل از این که کودکانی که دچار این اختلالات هستند با روش‌‌‌‌ها مرسوم تعلیم و تربیت کودکان عادی قادر به یادگیری نیستند و نیاز به کمک‌‌‌‌های ویژه دارند. متأسفانه، دانش‌‌‌‌آموزان با ناتوانی یادگیری گاهی به اشتباه به عنوان دیرآموز (Show Learner) درنظر گرفته می‌‌‌‌شوند. درحالی که فهم کودک دیرآموز در پیامدهای رفتار ناپخته خود کم است. درحالی که دانش‌‌‌‌آموز با اختلال یادگیری هرچند ممکن است به صورت نامناسب عمل کند، ولی از پیامدهای بدرفتاری خود کاملاً آگاه است. متأسفانه این فهم نمی‌‌‌‌تواند راهنمای رفتار او باشد حتی با وجود مداخله، پیشرفت دانش‌‌‌‌آموز دیرآموز خیلی آهسته است ولی روش‌‌‌‌هایی که برای بهبود وضع دانش‌‌‌‌آموز با ناتوانی یادگیری بکار برده می‌‌‌‌شود ممکن است پیشرفت‌‌‌‌های مداوم و نزدیک به هنجار در برخی از زمینه‌‌‌‌های تحصیلی به‌‌‌‌وجود آورد.

مسائل سازشی اجتماعی در دانش‌‌‌‌آموزان مبتلا به ناتوانی‌‌‌‌های یادگیری فراوان به چشم می‌‌‌‌خورد مشاهدات و درجه‌‌‌‌بندی‌‌‌‌های رفتاری که از همسالان، معلمان و والدین صورت گرفته، نشان می‌‌‌‌دهند که این دانش‌‌‌‌آموزان چندان مورد علاقه دیگران نیستند. دانش‌‌‌‌آموزان مبتلا به ناتوانی‌‌‌‌های یادگیری نسبت به توانایی‌‌‌‌های درسی خود ناامید هستند. کمتر در آنها انگیزه‌‌‌‌ای به وجود می‌‌‌‌آید و انگیزه‌‌‌‌هایی که در آنها دیده می‌‌‌‌شود به جای این که درونی باشد، جنبه خارجی دارند. آنان نمی‌‌‌‌توانند تصدیق کنند که اگر کار و کوشش بیشتری از خود نشان دهند، موفقیت‌‌‌‌هایشان زیادتر خواهد شد. به جای آن سعی دارند که شکست را به ناتوانی‌‌‌‌های خویش نسبت دهند. این حالت بدبینی درباره علل موفقیت‌‌‌‌ها و شکست‌‌‌‌هایشان در آنان حالتی به وجود می‌‌‌‌آورد که اصطلاحاً به آن درماندگی اکتسابی می‌‌‌‌گویند و این حالتی است که فرد فکر می‌‌‌‌کند هر اندازه کوشش کند، باز نتیجه‌‌‌‌ای جز شکست به بار نخواهد آورد.

● مشخصه‌‌‌‌های اولیه ناتوانی در یادگیری

کودکانی که ناتوانی در یادگیری دارند از مشخصات زیر برخوردارند.

مشکل در صحبت کردن، خواندن، نوشتن، محاسبه، مشکل در تمرکز حواس و توجه به مطالب، گیج شدن در مورد زمان و فضا، رفتار تحریک‌‌‌‌پذیرانه، مشکل در یادآوری، هماهنگی فیزیکی ضعیف، مشکل در سازماندهی برای انجام یک منظور و مشکل در دوست شدن با افراد و دوست ماندن با آنها.

● طبقه‌‌‌‌بندی اختلالات یادگیری در دانش‌‌‌‌آموزان

اختلالات یادگیری در زمینه‌‌‌‌های گفتاری، شنوایی، خواندن و نوشتن به شرح زیر است:

▪ اختلالات گفتاری و شنوایی

اختلالات گفتاری و شنوایی غالباً با یکدیگر همراه هستند، زیرا سخن گفتن در وهله نخست به شنیدن نیاز دارد. گوش داخلی، مرکز اصلی دستگاه شنوایی است و گوش خارجی و میانی، کانالی برای جمع‌‌‌‌آوری و انتقال امواج صوتی به گوش داخلی به حساب می‌‌‌‌آیند. از این رو در اختلالات شنوایی، دو نوع کری انتقالی و عصبی وجود دارد که علل پیدایش و درمان هر یک متفاوت است. والدین و مربیان باید از میزان شنوایی فرزندان و دانش‌‌‌‌آموزان خود آگاه باشند. کسانی که ضعف شنوایی دارند با اندکی دقت قابل تشخیص هستند.

معلمان باید توجه داشته باشند که هرچند، نقص‌‌‌‌های شنوایی عمدتاً، توسط دستگاه‌‌‌‌های سنجش شنوایی قابل تشخیص هستند، ولی یک سری علائم آشکار وجود دارند که معلم به کمک آنها می‌‌‌‌تواند نقص‌‌‌‌های شنوایی را تشخیص دهد. به‌‌‌‌طور مثال بی‌‌‌‌توجهی به بحث‌‌‌‌های کلاسی، چرخاندن بی‌‌‌‌مورد سر، اشکال در پیدا کردن جهت صدا، رفتارهای نامناسب با موقعیت، خجالت و کناره‌‌‌‌گیری، پرهیز از بحث و صحبت و حتی نخندیدن به یک نکته خنده‌‌‌‌دار در کلاس، می‌‌‌‌تواند علائم نقص شنوایی باشد. این افراد هنگامی که مخاطب قرار می‌‌‌‌گیرند، نگاه‌‌‌‌های خیره‌‌‌‌کننده و استفهام‌‌‌‌آمیزی دارند و به پرسش‌‌‌‌های مطرح شده پاسخ درستی نمی‌‌‌‌دهند. تشخیص نقص‌‌‌‌های شنوایی از این نظر اهمیت دارد که برای صدمات جزئی گوش، درمان‌‌‌‌هایی وجود دارد و در مدارس نیز معمولاً صدمات و نقایص شنوایی از نوع ملایم و جزیی است. بعد از شناسایی دانش‌‌‌‌آموزانی که نقص شنوایی دارند (و احتمالاً سنجش میزان نقص) معلم باید برای افزایش میزان یادگیری و پیشرفت تحصیلی آنها سعی کند که این افراد را در ردیف‌‌‌‌های جلو کلاس و نزدیک به محل صحبت کردن خویش قرار دهد.

یکی از اختلالات گفتاری رایج میان کودکان لکنت‌‌‌‌زبان است که ممکن است بر اثر ضایعات دستگاه تکلم و یا فشارهای روانی به‌‌‌‌وجود آید. لکنت زبان تکرار و توقف یا کشیده گفتن تشنج‌‌‌‌آمیز و غیرطبیعی و غیر ارادی صداها و هجاها و حروف یا کلمات است که به صورت مکث‌‌‌‌های طولانی و یا تکرار کلمات ظاهر می‌‌‌‌شود و موجب نگرانی و تشویش فرد است. تلفظ برخی حروف و کلمات از جمله حروفی که با بستن لب‌‌‌‌ها تلفظ می‌‌‌‌شوند مثل «ب، پ، م» و حروفی که با حرکت زبان ادا می‌‌‌‌شوند مثل «ت، ث، س، ط» برای آنان مشکل‌‌‌‌تر است.

سن آغاز لکنت زبان حدود دو تا پنج سالگی است. لکنت زبان با یک سلسله علائم به هم پیوسته و مرتبط نظیر گوشه‌‌‌‌گیری، احساس حقارت، عقب‌‌‌‌ماندگی درسی، هیجان‌‌‌‌زدگی و شتاب در پاسخ دادن به سؤالات و نداشتن ا عتماد به نفس همراه است. عوامل متعددی از جمله علل عضوی، کنش و غلبه نکردن طرفی مغز باعث لکنت‌‌‌‌زبان می‌‌‌‌شود. در درمان لکنت‌‌‌‌زبان ابتدا باید علل ایجاد کننده شناسایی شود و علاوه بر مشاوره و گفتاردرمانی، باید معلمان و والدین نیز نکاتی را رعایت کنند و همکاری لازم را در روند درمان داشته باشند.

▪ اختلالات خواندن

یکی از مهمترین مسائلی که کودکان مبتلا به ناتوانی‌‌‌‌های یادگیری باآن مواجهند ناتوانی‌‌‌‌های مربوط به خواندن است. مشکلات خواندن به شکل‌‌‌‌های مختلف خود را نشان می‌‌‌‌دهند. اصطلاحات متعددی در اشاره به دانش‌‌‌‌آموزانی که دچار مشکلاتی در خواند هستند، به کار می‌‌‌‌رود. یکی از شایع‌‌‌‌ترین آنها دیسلکسی (dysiexia) است. دیسلکسی یک کلمه یونانی است و به معنای «نارسایی در خواندن» است دیسلکسی از اختلالات اختصاصی یادگیری به شمار می‌‌‌‌آید و در میان برخی دانش‌‌‌‌آموزان مدارس وجود دارد. فرد مبتلا به دیسلکسی نمی‌‌‌‌تواند کلمات کتاب را تشخیص دهد و در نتیجه در یادگیری خواندن با مشکل مواجه است. این اختلال در میان پسران بیشتر از دختران رواج دارد. فرد مبتلا به دیسلکسی نمی‌‌‌‌تواند از ترکیب حروف کلمه جدید بسازد، کلمات را در جمله تشخیص نمی‌‌‌‌دهد، به فراگیری خواندن علاقه‌‌‌‌مند نیست، و در تشخیص فاصله و زمان و جهت با مشکل مواجه است. این کودکان چون ضعف در خواندن و نوشتن دارند، در امور تحصیلی شکست می‌‌‌‌خورند و در نتیجه شکست‌‌‌‌های مکرر، اعتماد به نفس خود را از دست می‌‌‌‌دهند و به احساس حقارت و بی‌‌‌‌کفایتی و انواع مشکلات عاطفی گرفتار می‌‌‌‌شوند.

▪ اختلالات نوشتن

مهمترین مشکلات کودکان در نوشتن عبارت است از نارسانویسی و چپ‌‌‌‌دستی.

الف) نارسانویسی: در این اختلال فرد علیرغم هوش طبیعی، بسیار بد می‌‌‌‌نویسد و این قبیل کودکان ممکن است ناتوان از انجام اعمال حرکتی در نوشتن حروف و اشکال باشند و در مواردی نیز بر اثر ضعیف بودن کارکردهای بینایی ناتوان از تبدیل اطلاعات بینایی خود به صورت اعمال حرکتی هستند. بسیاری از روان‌‌‌‌شناسان تأثیر سیستم اعصاب نواحی مختلف بدن و نیز رشد کامل اعضای حرکتی را عامل مؤثر در تکوین این اختلال تلقی کرده‌‌‌‌اند از نظر آسیب‌‌‌‌شناسی دلایل اصلی که می‌‌‌‌تواند در بروز اختلال نارسانویسی مؤثر باشد عبارتند از: خطا در ادراک بینایی حروف و کلمات، وجود اشکال در تبدیل ادراک از بینایی به صورت حرکتی (ناتوان از تبدیل حافظه بصری به عملکرد نوشتاری)، وجود نارسایی و ضعف در مهارت‌‌‌‌های حرکتی و وجود حالات هیجانی از قبیل بی‌‌‌‌قراری و تندخویی.

ب) چپ‌‌‌‌دستی: چپ‌‌‌‌دستی عبارت است از تمایل طبیعی فرد در نوشتن با دست چپ، کودک چپ‌‌‌‌دست در نوشتن از چپ به راست مشکل چندانی ندارد ولی هنگامی که بخواهد از راست به چپ بنویسد با مشکل روبرو می‌‌‌‌شود. چنین فردی به علت نداشتن دید کافی در آنچه که می‌‌‌‌نویسد به صورت بدخط و نامرتب می‌‌‌‌نویسد و حتی در آغاز چیزی جز سیاه کردن کاغذ به‌‌‌‌نظر نمی‌‌‌‌رسد و به همین جهت برای زیبا نوشتن در مواردی دست خود را چرخانده و به صورت کمانه درمی‌‌‌‌آورد. اگر چپ‌‌‌‌دستی به صورت برتردستی در نیامده باشد می‌‌‌‌توان او را تشویق به استفاده از دست راست کرد. لکن در افراد برتر دست (چپ) نباید فشار زیادی در جهت ممانعت از این امر به او وارد کرد.

● نتیجه‌‌‌‌گیری

از مسائل مبتلا به آموزش و پرورش این است که دانش‌‌‌‌آموزانی را می‌‌‌‌بینیم که در امر یادگیری دارای مشکلاتی هستند و قادر نیستند به‌‌‌‌طور طبیعی به یادگیری بپردازند و به همین جهت همواره از افراد همسال خود در این زمینه عقب‌‌‌‌تر هستند. این موضوع درحالی است که بسیاری از افراد مبتلا به مشکلات یادگیری از نظر هوشی و نیز سایر توانایی‌‌‌‌های ذهنی در سطح مناسبی‌‌‌‌اند. از آنجا که اختلالات یادگیری مانع از شکوفایی استعدادهای دانش‌‌‌‌آموزان می‌‌‌‌شود و باعث سرخوردگی و تحقیر آنها می‌‌‌‌شود، شناسایی و تشخیص اختلالات یادگیری و اقدام در مورد درمان و رفع مشکل آنان امری است که باید موردتوجه دست‌‌‌‌اندرکاران تعلیم و تربیت قرار گیرد.

عواملی نظیر بیماری‌‌‌‌های جسمانی، ناراحتی‌‌‌‌های عاطفی، نامساعد بودن شرایط خانوادگی و پایین بودن کیفیت آموزشی، یادگیری دانش‌‌‌‌آموز را مختل می‌‌‌‌کنند و موجب عقب‌‌‌‌ماندگی تحصیل می‌‌‌‌شوند. معلمان باید علائم اختلالات یادگیری را بشناسند تا در مواقع ضروری، دانش‌‌‌‌آموزان مبتلا را به مراجع ذیصلاح ارجاع دهند.

غلامرضا آتش‌‌‌‌دامن ـ شوشتر

منابع و مأخذ:

۱ـ نیلسن، لی براتلند (۱۳۷۹) کودک استثنایی در مدرسه عادی ترجمه دکتر غلامعلی افروز و محمود میرنسب، نشر نوادر، چاپ اول، تهران

۲ـ بیرانوند (۱۳۸۶) اختلالات یادگیری، انتشارات معتبر، چاپ اول

۳ـ شفیع‌‌‌‌آبادی، عبدالله (۱۳۷۱) مبانی روان‌‌‌‌شناسی رشد، انتشارات چهر، چاپ چهارم

۴ـ رضایی، علیرضا (۱۳۷۱) تفاوت‌‌‌‌های فردی و گروه‌‌‌‌بندی دانش‌‌‌‌آموزان چاپ اول

۵ـ هالاهان، دانیل‌‌‌‌پی (۱۳۸۱) کودکان استثنایی (مقدمه‌‌‌‌ای بر آموزش‌های ویژه) ترجمه مجتبی جوادیان، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ هفتم، مشهد

۶ـ شفیع‌‌‌‌آبادی، عبدالله (۱۳۷۵) راهنمایی و مشاوره کودک (مفاهیم و کاربردها) انتشارات سمت، چاپ پنجم، تهران

۷ـ کرمی نوری، رضا و دیگران (۱۳۷۰) روان‌‌‌‌شناسی تربیتی

۸ـ گاربر، استیفن (۱۳۸۱) چگونه با کودکم رفتار کنم، ترجمه شاهین خزعلی و دیگران، انتشارات مروارید، چاپ هشتم

۹ـ اندیشه (برنامه‌‌‌‌ توسعه آموزش و پرورش دوره عمومی) تهیه کننده معاونت آموزش و پرورش عمومی، انتشارات سازمان آموزش و پرورش استان خوزستان، چاپ اول