درباره محاکمه حسنی مبارک

حسنی مبارک را داخل قفس فلزی گذاشته اند و محاکمه اش می کنند شاید این صحنه تحسین برانگیز باشد شاید به یاد ما آورد که سرنوشت دیکتاتورها تاکنون چه بوده و به قدرت طلبان گوشزد کند که سرنوشت خودرایی و استبداد به کجا خواهد رسید

حسنی مبارک را داخل قفس فلزی گذاشته‌اند و محاکمه‌اش می‌کنند. شاید این صحنه تحسین‌برانگیز باشد. شاید به یاد ما آورد که سرنوشت دیکتاتورها تاکنون چه بوده و به قدرت‌طلبان گوشزد کند که سرنوشت خودرایی و استبداد به کجا خواهد رسید. شاید درد مردم مصر آرام گیرد و لبخند رضایت بر لبان شان نقش ببندد. شاید که انتقام خون شهدای مصر هم عاقبت گرفته شود. شاید مصر با این کار دیگر هیچ دیکتاتوری را به چشم نبیند. اما شاید محاکمه پایان بگیرد. مبارک اعدام شود یا نشود. پسران او اعدام شوند یا نشوند. معاونان و همدستان او محکوم شوند یا نشوند. خون در چشمان مردم انتقام‌جو حلقه زده، اشک شود و بریزد یا نریزد.

● قدرت هیچگاه از بین نمی‌رود

محاکمه همیشه با حکومت گره خورده. نمی‌خواهم نشانه‌شناسانه برخورد کنم. و در هر حال اگر اینگونه برخورد کنم به هیچ جا نخواهم رسید. قطعا محاکمه با حکومت گره خورده است و از آنجا که حکومتی در مصر وجود دارد، محاکمه هم در آن وجود خواهد داشت. اما در این محاکمه، محکوم در قفس آورده می‌شود. قفسی آهنین شایسته زبونان و فرومایگان. شایسته کسانی که به حیوان بدل شده‌اند، از این رو که انسانی برخورد کرده‌اند (مگر جز این است که چنین اتفاقاتی فقط در اجتماع انسان‌ها ممکن است؟) از همین اکنون سرنوشت محکوم تقریبا مشخص است، با این حال محاکمه‌یی عادلانه در جریان است، تا حق کسی زایل نشود. دادگاهی که در آن احتمالا مخالفان مبارک هم سقط شده‌اند، با همان نظم و همان فضای مشکوکش بازگشته است تا این بار مبارک را محکوم اعلام کند. قطعا محاکمه در این مقطع زنگ خطر است. محاکمه با اعمال قدرت همراه است. اعمال قدرت لزوما شر نیست، اما بوی بدی دارد. نیروهای انقلابی برای آنکه این قدرت راندن عام نشود و گسترش نیابد، و با ظاهری نو، گذشته را دوباره رقم نزند، باید همواره بر چگونگی قدرت راندن تاکید کنند. قطعا نمی‌توان گفت هیچ کس نباید بر هیچ کس دیگری قدرت اعمال کند، دست‌کم در هیچ حکومتی این حرف واجد معنا نیست. تنها می‌توان مدام پرسید او دارد چگونه بر دیگری قدرت اعمال می‌کند، تا چه حد اختیار دارد قدرت اعمال کند، این قدرت تا کجا را تحت تاثیر قرار می‌دهد، کارکردهایش چیست، اثراتش کجاست و تحت تاثیر چه عواملی قرار دارد. «قدرتی که یک انسان بر انسانی دیگر اعمال می‌کند، همیشه مخاطره‌آمیز است.» فوکو می‌گوید که منظورش این نیست که قدرت فی‌ذاته شر است، اما همواره شرایط محدودکنننده‌یی باید وجود داشته باشد، برای آنکه این قدرت از جا در نرود. بدل نشود به انتقام‌جویی و خونخواهی پسا انقلابی گسترده که در انقلاب‌های ارتجاعی فراوان دیده شده است. اعدام مبارک نباید الگویی شود، برای اعدام‌های انقلابی و حکومتی آینده مردم مصر.

● قهقهه شهریاری؟

نیروهای انقلابی وقتی پتانسیل خود را از دست می‌دهند، وقتی مردم شدن را از دست می‌دهند، که به این محاکمه صرفا لبخند بزنند و به آن آفرین بگویند. شاید نتوان گفت که لبخند نزنید و تحسین نکنید. شاید ما نه تنها این حق را نداشته باشیم، بل نخواهیم چنین کنیم. باید همواره محتاط بود، اما نه به شیوه‌یی محافظه‌کارانه، بلکه به شیوه‌یی منتقدانه. باید مراقبت کرد، به پرسش کشید و تکرار کرد. اما نه سلبی و هیچ‌انگارانه، بلکه آری گویانه، ایحابی و انتخابی. باید به آنها بگوییم: دوستان من این لبخند، لبخندی شهریارانه نیست. شاید خونریزی دوم، خونریزی پسا انقلابی، چهره خونریزی پیش از انقلاب را کریه کند و ما را به فکر وادارد. آیا انقلاب‌ها هیچگاه توانسته‌اند از این خونریزی پسینی گذر کنند؟ شاید نتوان به این سوال پاسخ داد و شاید اصلا نباید به این سوال پاسخ داد. مردم انقلاب می‌کنند. و شورش‌ها به انقلاب‌ها می‌پیوندند. اما انقلابی که در پایان به پشت سرش نگاه کند ممکن است ببازد.

● امر نو کجا رفته است؟

در هر حال مرگ مبارک در برابر زندگی «مردم» مصر هیچ است و اصرار مردم برای محاکمه او، پافشاری بر هیچ و مرگ‌خواهی صرف است. مردمی که تنها به زندگی می‌اندیشیدند، آن مصری که تصویرش می‌گفت فقط به نویی می‌اندیشد و با مبارک کاری ندارد، ناگهان به عقب سر برگردانده است و دیگر هیچ چیز ندارد برای اندیشیدن یا خواستن جز کشتن حاکمان گذشته. ملتی که در گذشته چیزی جز «امر نو» را طلب نمی‌کرد، حال فقط سر در امر کهنه کرده و می‌خواهد اینگونه از شهدایش اعاده حیثیت کند. آیا انقلاب مصر نتوانست گذشته را نجات دهد؟ مردم جشن و سرور به پا خواهند کرد و محکومیت حسنی مبارک را خواهند ستود. اما «دیکتاتوری‌ها» به زودی جای دیکتاتورها را می‌گیرند، اگر حکومت‌ها بخواهند از این محاکمه درس عبرت بگیرند، قطعا عبرت گرفتن آنها به معنای عدم تکرار گذشته نیست، بل به معنای تکرار گذشته به شکلی هوشمندانه‌تر، پیچیده‌تر و نومیدانه‌تر است. تنها نتیجه‌یی که از «عبرت» دریافت می‌شود، همین است.

محدثه زارع