شرایط ثبت اختراع و بررسی قوانین و مباحث حقوقی آن

پتنت حقی انحصاری است كه در قبال اختراع انجام شده به مخترع یا نماینده قانونی او اعطا می شود

● چكیـده :

ثبت اختراع یا پتنت یا پته امتیازی است كه دولت و یا موسسه خاص در یك كشوربه مبتكران و مخترعان برای ایجاد یك ابداع نو وجدید كه از نظر اقتصادی حائز اهمیت باشد اهدا می كند . ثبت اختراع به طور كلی تولید و یا فرآیندهایی را در بر می گیرد كه شامل جنبه های تكنیكی یا عملكرد جدید باشد . در واقع ثبت اختراع ، هر نوع بهره برداری مالی و اقتصادی از ابداع تا مدت زمان خاصی را در اختیار متكبر قرار داده و حق مالكیت آن را از دیگران سلب می كند . در هر كشوری ثبت اختراع جزء حقوق داخلی آن كشور محسوب می شود و امتیازاتی از طرف كشور مربوطه در اختیار فرد متكبر قرار می گیرد . در صورتیكه ثبت اختراع جنبه بین المللی داشته باسد از حقوق بین المللی برخوردار شده ، سایر كشورها را از دخل و تصرف در ابداع ایجاد شده منع می كند. اثری به عنوان پتنت قابل ثبت است كه در سطح جهانی نو و جدید باشد و در ضمن ظرفیت كاربرد صنعتی داشته و در شاخه علمی مربوط به خود به صورت عام بكار گرفته شود. شیوه نگارش ثبت اختراع (پتنت) از اهمیت خاصی برخوردار است كه می تواند نقش مؤثری در پذیرش ثبت نام داشته باشد. تصویب قانون ثبت علائم تجاری و اختراعات ایران در سال ۱۳۱۰ نشان دهنده قدمت و كهنسالی این مقوله در ایران است . اما در تمام سالهای گذشته ، این قانون نتوانسته است فواید مورد انتظار را برای كشور به همراه داشته باشد.هدف از ارائه این مقاله آشنایی با مفهوم ثبت اختراع و قوانین و مباحث حقوقی مربوط به آن است.

● مـقدمــه

هرگاه سخن از دارایی به میان می آید ناخود گاه ذهن انسان به سمت مصادیق عینی مالكیت همچون پول ، زمین ، كالا و ... سوق پیدا می كند، این در حالی است كه در دنیای امروز نوع دیگری از مالكیت مورد توجه قرار گرفته است كه به مراتب از داراییهای ملموس ، پر اهمیت تر می باشد و از آن با عنوان مالكیت فكری (intelle ctual property ) یاد می شود . در واقع این نوع دارایی محصول هوش انسانی بوده و در مقایسه با سایر كالا ها و محصولات دارای خصایص منحصر به فردی می باشد از جمله آنكه این نوع دارایی نتیجه مستقیم كار فكری انسان بوده و در اثر مصرف از بین نمی رود و دیگر آنكه و دیگر آنكه به راحتی عرضه شده و قابلیت تكثیر دارد. مسلما به دست آمردن هر نوع مالكیت منجر به اخذ حقوقی خواهد شد و در زمینه دارایی های فكری حقوق مالكیت فكری پدید می آید . حقوق مالكیت فكری (IPR) در معنای وسیع كلمه عبارتست از حقوق ناشی از آفرینش ها و خلاقیت های فكری در زمینه های علمی ، صنعتی ، ادبی و هنری این حقوق به دو حوزه تقسیم می شود : یكی حقوق مالكیت صنعتی و دیگری حقوق مالكیت ادبی و هنری و حقوق جانبی آن كه به طور كلی از آن به حق نسخه برداری (كپی رایت) نام برده می شود.

در میان مصادیق مختلف مالكیت صنعتی همچون پتنت ، علائم تجاری ، اسرار تجاری و .. ، ثبت اختراع به لحاظ نقشی كه در زندگی بشر و پیشرفت انسان ها دارد ، از اهمیت خاصی برخوردار است. پتنت حقی انحصاری است كه در قبال اختراع انجام شده به مخترع یا نماینده قانونی او اعطا می شود . به عبارت دیگر سندی است كه توصیف كننده یك اختراع بوده و بر اساس در خواست متقاضی به وسیله یك اداره دولتی یا یك اداره منطقه ای به نیابت از چند كشور صادر می شود و حمایت قانونی و اختیار بهره برداری (تولید، استفاده ، فروش و صادرات ) یك اختراع را به صاحب آن در محدوده زمانی خاص (عمدتا ۲۰ سال ) اعطا می نماید . باید توجه داشت كه پتنت مجوز تولید محصول اختراعی نیست بلكه تنها دیگران را از تولید آن باز می دارد .

اختراعات ثبت شده در واقع در تمام شئونات زیست بشر سایه افكنده است . برای اینكه دارنده حق اختراع بتواند دیگران را از استفاده و تولید محصول یا فرآیند به ثبت رسیده منع كند ، حق اختراع به وی اعطا می شود اما لازم است توجه شود كه دارندگان پتنت موظف هستند درازای دریافت حمایت از اختراع ، اطلاعات مربوط به اختراع خود را در اختیار عموم قرار دهند تا بدنه دانش فنی موجود در جهان تقویت شده و در نتیجه در افراد دیگر نیز نو آوریها و خلاقیت های بیشتر ایجاد گردد . بر این اساس پتنت ها نه تنها از دارندگان خود حمایت می كنند بلكه تأمین كننده اطلاعات ارزشمندی برای نسلهای آینده محققان و مخترعان نیز می باشند.

دارنده حق اختراع می بایست امتیاز انحصاری خویش را فقط در جهت هدف مشروع و جبران سرمایه گذاریش در بخش تحقیق و توسعه بكار برد و قصدش صرفا مانع شدن از رقابت نباشد . برای اطمینان از این امر قید و بند قانونی وجود دارد بدین ترتیب كه اگر دارنده حق اختراع پس از یك دوره معین از این حق به صورت اقتصادی بهره برداری نكند مجوز اجباری صادر خواهد شد . اختراعات ثبت شده یكی از شاخص های فناوری است . در اغلب موارد تقاضای ثبت اختراع به فاصله كوتاهی پس از تولید یك نوآوری در خواست می شود . پر كردن تقاضا نامه ثبت اختراع نشان می دهد كه نوآوری بالقوه از ارزش اقتصادی برخوردار است و میتوان برای دست یافتن به سود نهایی هزینه های آن را تقبل كرد. به همین دلیل است كه شركت ها تمایل دارند در زمینه ثبت اختراعات سرمایه گذاری كنند و یا اینگونه فعالیت ها را دنبال كنند .

ویژگی دیگری كه داده های مربوط به اختراعات ثبت شده را جالب توجه می كند این واقعیت است كه اطلاعاتی كه در قالب گواهیهای ثبت اختراعات فاش می شود، اطلاعاتی منحصر به فرد و با ارزش است . تقاضاهای ثبت اختراعات معمولا بعد از ۱۸ ماه از تاریخ تكمیل تقاضا نامه منتشر می شود .

مهمترین پایگاه اطلاعاتی كه در آن داده های بین المللی در قالب خانواده ثبت دسته بندی شده است توسط درونت تهیه و ارائه شده است كه نمایه جهانی ثبت اختراعات (world pateninden ) نام دارد. طی سال های ۱۹۸۱ تا ۲۰۰۱ بطور متوسط سالانه ۹۸۶۳۰ اختراع در جهان به ثبت رسیده و رشدی حدود ۵۳/۴ درصد را به طور سالانه نشان می دهد آمریكا با بیشترین ثبت اختراع سالانه كه در حدود ۵۳۸۹۵ برآورد شده است و داشتن سهمی معادل ۵۵ درصد از كل اختراعات ثبت شده در جهان رتبه اول را احراز كرده است .

تعداد اختراعات ثبت شده در آمریكا از سال ۱۹۸۱ تا ۲۰۰۱ بیش از دو برابر شده است . پس از آمریكا كشورهای ژاپن، آلمان ، فرانسه ، انگلیس و كانادا رتبه های بعدی را در متوسط ثبت اختراعات سالانه طی این دوره داشته اند. اما نكته بسیار مهم وضعیت نا مطلوب ایران در بخش ثبت اختراع است . بر خلاف آنكه در بخش تولید مقالات علمی ایران طی بیست سال مورد بررسی پیشرفت كرده و جایگاه خود را بین كشورهای جهان ارتقا داده است در بخش ثبت اختراع نه تنها پیشرفتی حاصل نشده بلكه جایگاه ایران تنزل كرده است . چنانكه ارقام و اعداد نشان می دهد اگر چه وضعیت ایران در بخش تولید علم خام چندان بد نیست .

ایران در سال ۱۹۸۱ فقط با ثبت ۲ اختراع رتبه ۴۴ را در بین كشورهای جهان داشته است و در سال ۲۰۰۱ نیز با ثبت ۲ اختراع در این بیست سال به رتبه ۵۷ نزول كرده است و در نتیجه در طول دوره رتبه ۵۹ را كسب كرده است . در این دوره ایران به طور متو سط سالانه كمتر از ۱ اختراع ثبت كرده و سهمی حدود ۰۰۰۹/۰ درصد از ثبت اختراع جهانی را به خود اختصاص داده است . ایران همچنین درلول این دوره در بین كشورهای اسلامی رتبه نهم، در بین كشورهای خاورمیانه رتبه هشتم و در بین كشورهای همسایه خود رتبه پنجم را به لحاظ ثبت اختراع كسب كرده است .

● پتنت

پتنت جهت حمایت از مفاهیم ، روشهای ، ابزار یا فرآیندهای كه جدید ، مفید ، غیر بدیهی باشند، بكار گرفته می شود . درموافقت نامه: Agreement onTrade Related Aspects of Intellectnal Propety Rights TRIPS كه در سال ۱۳۹۴ میلادی به منظور حمایت از حقوق مالكیت فكری در سطح بین المللی بین سازمان تجارت جهانی (WTO) و سازمان جهانی مالكیت فكری (WIPO:World Intellectual Property Organization) منعقد گردید ، مقرر شد تنها اختراعاتی قابلیت پتنت شدن را داشته باشند كه اولا دارای یك گام نوآوری هستند و ثانیا پتانسیل كاربرد صنعتی را دارا می باشند .

فلزا در مقایسه با این نوع ازاختراعات مواردی همچون اكتشافات ، روشهای تشخیص و درمان ویا اختراعاتی كه در تضاد با اصول كلی اخلاقی باشند ، قابل پتنت شدن نخواهند بود. هدف از ثبت پتنت ، پیشرفت نوآوری بوسیله افشا سازی جزئیات اختراع در سطح عمومی است وبدین وسیله شخص مخترع و یا مالك اختراع دارای حقوق انحصاری می گردد كه بر طبق آن دیگران حق ساخت ، استفاده ، فروش ، وارادت و صادرات مقوله مورد اختراع را نخواهند داشت . حقوق مذكور در فاصله زمانی ۱۷ الی ۲۰ سال پس از ثبت پتنت دارای اعتبارمی باشند . پتنت ها در طی یك فرآیند پرهزینه و زمان به بدست می آیند . دراین رابطه دو سیستم رایج می باشد ، در اروپا ، ژاپن و اقیانوسیه سیستم First to file به كار می رود بدین ترتیب حق تقدم با شخصی است كه زودتر اقدام به پركردن تقاضانامه پتنت نموده است . در امریكا سیستم First to Invent كاربرد دارد یعنی امتیاز اختراع متعلق به شخصی است كه برای نخستین بار این اختراع را انجام داده است حتی اگر شخص دیگری زودتر جهت ثبت اقدام كرده باشد دراین صورت باید در طی یكسا ل از اولین اقدام برای فروش محصول ، تقاضانامه های پتنت پر شوند در غیر اینصورت پتنت بی اعتبار خواهد شد.

ثبت اختراع ( پته ) امتیازی است كه دولت ویا موسسه خاص دریك كشور به مبتكران برای ایجاد یك ابداع نو وجدید كه از نظر اقتصادی حائز اهمیت باشد اهدا می كند . مبتكر ، این برتری را نسبت به دیگران می یابد كه بدون اجازه وی ساخت ، استفاده ویا فروش آن تامدت زمان معلومی ممنوع ودر انحصار وی باشد. تحت شرایط معینی مدت زمان ثبت اختراع می تواند تمدید شود. درصورتی كه ابداع ایجاد شده ازنظر اقتصادی بسیار حائز اهمیت باشد ، می تواند تا مدتهای مدیدی به صورت انحصاری درآید . پس از اهداء امتیاز پته وثبت آن ، ابداع ایجاد شده می تواند خرید و فروش شده و برروی آن سرمایه گذاری شود . پته هر كشوری حقوق داخلی آن كشور محسوب می شود. به عنوان مثال پته در كشور انگلستان ، امتیازاتی را برای مبتكر در داخل آن كشور دارد و از طرفی مانع ورود موارد مشابه آن از خارج به داخل كشور می شود. در بعضی از كشورها پته جنبه بین المللی داشته و خلق اثر از حقوق بین المللی برخورد دار می باشد . از اینرو سایر كشورها را از دخل و تصرف در ابداع ایجاد شده منع می كند.

ثبت اختراع به طور كلی تولید و یا فرآیندهایی را در برمی گیرد كه شامل جنبه های تكنیكی یا عملكرد جدید باشند . به عنوان مثال آنچه در پته مطرح است این است كه ابداع ایجاد شده چگونه كار می كند؟ چه عملكردی دارد ؟ چطور ساخته شده و چه چیزی را بنیان گذاری می كند؟ اكثر پتنت ها نقش مهمی در پیشرفت تكنولوژی مربوط دارند. امتیاز پتنت ها اغلب تا بیست سال انحصاری بوده و در اختیار فرد یا افراد ابداع كننده و یا كمپانی در ارتباط با آن می باشد . تعریف پتنت دو موضوع را به روشنی بیان می كند: یكی فایده پتنت برای صاحب اختراع و دیگری فایده آن برای دیگران . ازیك سو باثبت اختراع ، راه استفاده غیر مجاز برای دیگران بسته می شود و صاحب اختراع می تواند با عقد قرار داد، اجازه استفاده ( لیسانس ) اختراع خود را به دیگران واگذار كند وعلاوه بر شهرت علمی ، از منافع مادی اختراع شود نیز بهره ببرد. از سوی دیگر ، این حق تنها درازای افشای تمام جزئیات اختراع برای عموم ، به صاحب آن داده می شود. این ترتیب اسرار علمی و فنی حاصل از پژوهش ، فقط دركتابخانه شخصی و بایگانی مغز افراد نمی ماند و نیازنیست تمام گامهایی كه برای رسیدن به هدفی برداشته شده توسط نسلهای بعد نیز تكرار شود.

رضا تاج آبادی

كارشناس رسمی دادگستری و كارشناس ارشد كتابداری و اطلاع رسانی مجتمع آموزشی جهاد كشاورزی استان مركزی

غلامرضا فلاحی

كارشناسی ارشد مجتمع آموزشی جهاد كشاورزی استان مركزی

---