ما, رایانه و مشكل سال ۲۰۰۰

آیا به وجود تاریخ و ساعت در تلفن همراه خود, دستگاه نمابر دفتر كارتان كه ساعت و تاریخ را هم مخابره می كند, فكر كرده اید كه ممكن است با شروع هزارهٔ جدید عملكرد اشتباهی داشته باشند مشكل غلط نشان دادن تاریخ در یك نمابر ارسالی, شاید بیش از آن كه مهم و جنجالی باشد, حاكی از بی توجهی شما به این مشكل تلقی شود ولی آیا هیچ فكر كرده اید كه شاید یك سیستم كنترلی مثلاً كنترل یك دستگاه اطفای حریق, كنترل سیستم هشداردهندهٔ شما را با یك مشكل و یا حتی بحران روبه رو سازد

تا به حال خبرها، تحلیل‌‌ها، پیشگویی‌‌ها و شاید لطیفه‌‌های زیادی راجع به اتفاق‌هایی كه در نیمه‌شب ۳۱ دسامبر ۱۹۹۹ خواهد افتاد، شنیده‌‌اید. ولی آیا تا به حال به مجموعه كامپیوترها و تجهیزاتی كه در مؤسسه‌ی شما وجود دارد و یا كامپیوتری كه روی میز شما است، فكر كرده‌‌اید؟

آیا به وجود تاریخ و ساعت در تلفن همراه خود، دستگاه نمابر دفتر كارتان كه ساعت و تاریخ را هم مخابره می‌‌كند، فكر كرده‌‌اید كه ممكن است با شروع هزارهٔ جدید عملكرد اشتباهی داشته باشند؟ مشكل غلط نشان دادن تاریخ در یك نمابر ارسالی، شاید بیش از آن كه مهم و جنجالی باشد، حاكی از بی‌‌توجهی شما به این مشكل تلقی شود. ولی آیا هیچ فكر كرده‌‌اید كه شاید یك سیستم كنترلی مثلاً كنترل یك دستگاه اطفای حریق، كنترل سیستم هشداردهندهٔ شما را با یك مشكل و یا حتی بحران روبه‌رو سازد؟

به عنوان یك مدیر پروژه، آیا می‌‌دانید كه مجموعه نرم‌‌افزار و سخت‌‌افزاری كه كنترل پروژه‌‌های شما را به عهده دارد، ممكن است صبح روز شنبه ۱۱ دیماه و آغاز سال نو مسیحی درست هنگامی كه قرار است گزارش پیشرفت كار را مـرور یـا بـه مـقـام بـالا گـزارش دهـیــد، خبر از توقف ۹۹ ساله‌ی پروژهٔ شما بدهد و تمام زمان‌‌بندی‌‌ها به هم بخورد؟ آیا این سیستم‌‌ها را از نظر وجود مشكل بررسی كرده‌‌اید؟ آیا به عنوان مدیر یك مؤسسه‌ی بیمه، بانك، آب، برق و تلفن اطمینان دارید كه صورت‌حساب‌‌های شما در سال ۲۰۰۰ درست عمل خواهد كرد. لطفا" اشتباه نكنید! این خود شما هستید كه با تاریخ شمسی كار می‌‌كنید و هر چند كه خروجی كامپیوتر به صورت گزارش مكتوب و یا روی صفحه نمایش ظاهر می‌‌شود، تاریخ شمسی است، ولی در اغلب موارد مبنای اصلی، تاریخ دستگاه به صورت میلادی است كه پس از تبدیل توسط یك برنامه، به صورت شمسی به شما ارایه شده است.

● یك نظرسنجی در آمریكا

یك نظرسنجی كه توسط سی.ان.ان در ژانویه‌ی ۱۹۹۹ در آمریكا انجام شده است، حاكی است كه بسیاری از مردم آمریكا در جریان مشكل ۲۰۰۰ قرار دارند. با این حال حدود نیمی از پاسخ‌‌دهندگان اعلام كرده‌‌اند كه قبل از شروع سال جدید میلادی، پول بیشتری از حساب‌‌های خود برداشت خواهند كرد. حدود % ۵۳ معتقدند كه نظام بانكی در گذر از سال ۱۹۹۹ به ۲۰۰۰ مختل خواهد شد. حتی % ۳۸ اظهار عقیده كرده‌‌اند كه امنیت اجتماعی مختل خواهد شد و جالب این كه % ۹ اعلام كرده‌‌اند كه دنیا به پایان خواهد رسید. % ۱۳ گفته‌‌اند كه خود را برای تغییر تقویم، مسلح خواهند كرد. % ۲۳ اقدام به احتكار سوخت و % ۳۳ اقدام به احتكار غذا خواهند كرد و % ۲۶ مسافرت هوایی نخواهند كرد. % ۵۹ متعقدند كه تجهیزات الكترونیكی از كار خواهد افتاد. با وجود این نگرانی‌‌ها % ۳۲ برای جشن‌‌های كریسمس آینده برنامه‌‌ریزی كرده‌‌اند.

● علت ومنابع مشكل

در انواع كامپیوترها و تجهیزات الكتریكی و مخابراتی یك یا چند شمارنده (كنتور) وجود دارد كه به عنوان ساعت عمل می‌‌كنند. بعضی از این ساعت‌‌ها قابل تنظیم دستی هستند و برخی دیگر به صورت واقعی،از لحظه ساخت فعال شده و استفاده كننده امكان دسترسی و تنظیم آنها را ندارد. این ساعت‌‌ها كاربردهای متفاوتی دارند مثلا" در یك دستگاه نمابر، برای مخابرهٔ زمان و تاریخ نمابر، به‌كار می‌‌روند و در كامپیوترها برای در اختیار قراردادن زمان و تاریخ .

در كامپیوترهای اولیه، كاربر پس از هر بار روشن كردن كامپیوتر موظف بود كه زمان و تاریخ را در دستگاه وارد كند و امكان حفظ تاریخ و زمان برای كامپیوتر وجود نداشت. ولی با افزایش كاربرد كامپیوتر و به خصوص به‌كارگیری آنها در زندگی روزمره، ساعت، بخش جداناپذیری از یك كامپیوتر شد. در بسیاری از كامپیوترها و تجهیزاتی كه ساعت در آنها استفاده شده، به‌خصوص تجهیزاتی كه قبل از ۱۹۹۵ تولید شده‌‌اند، به خاطر صرفه‌‌جویی و هم‌چنین ساده‌‌سازی مدارها برای نشان دادن و ذخیرهٔ سال، به جای استفاده از ۴ رقم از ۲ رقم سمت راست تاریخ استفاده شده است و این همان روشی است كه در عالم واقعی نیز مورد استفاده قرار می‌‌گیرد. بنابراین هنگامی كه سال ۲۰۰۰ فرا می‌‌‌‌رسد این گونه تجهزات، وقوع سال ۲۰۰۰ را با ۰۰ نشان خواهد داد و در حقیقت، مشكل از همین جا شروع می‌‌شود. یك سیستم كامپیوتری معمولا" از اجزاء اصلی زیر تشكیل شده است:

● سخت‌‌افزار، سیستم عامل، نرم‌‌افزارهای كاربردی و تجهیزات جانبی

▪ سخت‌‌افزار: عبارت است از مجموعه‌ی مدارها و تجهیزات الكترونیكی و مكانیكی قابل رؤیت. ساعت، بخشی از سخت‌افزار است كه ممكن است در آن، سال به صورت۴ رقم و یا ۲ رقم پیش‌‌بینی شده باشد.

▪ سیستم عامل نظیر MS DOS ، WINDOWS ، UNIX /۰۲ و غیره كه مجموعه‌‌ای از برنامه‌‌ها هستند، هدایت سخت‌‌افزار را به عهده داشته، امكان استفادهٔ سریع و راحت را برای استفاده‌كننده فراهم می‌‌كنند. سیستم عامل، برای دسترسی به زمان وتاریخ، از ساعت سخت‌‌افزاری اطلاعات می‌‌گیرد. حتی اگر ساعت سخت‌‌افزار، سال را برای ۴ رقم پیش‌‌بینی كرده باشد، چون سیستم عامل، به خاطر صرفه‌‌جویی فقط دو رقم راست را نگهداری می‌‌كنند، باز هم سال ۲۰۰۰ با ۰۰ در دسترس خواهد بود.

▪ نرم‌‌افزارهای پشتیبان سیستم: گذشته از سیستم‌عامل، مجموعه‌ی زیادی ازبرنامه‌‌های پیش‌نوشته شده وجود دارند كه امكان كار با كامپیوتر را تسهیل می‌‌كنند، مانند برنامه‌‌های مترجم زبان‌‌های برنامه‌‌نویسی. این برنامه نیز در مواردی كه به زمان و تاریخ نیازمندند، از طریق سیستم‌عامل و گاهی مستقیما" به ساعت سخت‌‌افزار رجوع می‌‌كنند. بنابراین برنامه‌‌ها نیز اگر به صورت ۴ رقمی با ساعت برخورد نكرده باشند، می‌‌توانند عامل مشكل باشند.

▪ نرم‌‌افزارهای كاربردی: كه مجموعه برنامه‌‌هایی هستند كه یا به صورت بسته‌‌های آماده و پیش‌نوشته شده و یا به صورت برنامه‌‌هایی كه برنامه‌‌نویسان برای یك مؤسسه‌ی خاص برای انجام عملیات و محاسبات و كنترل‌‌های مورد نظر تهیه می‌‌نمایند به‌كار می‌‌روند. مانند سیستم حقوق و دستمزد، سیستم محاسبه‌‌ی بهره و یا سیستم كنترل لحظه‌‌‌به‌لحظه، آنتن یك ایستگاه مخابراتی و سیستم كنترل و هدایت ماهواره‌‌ها و حملات موشكی.

این برنامه‌‌ها نیز در مواردی كه به تاریخ و زمان نیازمندند، به وسیله‌ی برنامه‌ها‌ی مترجم و نهایتا" از طریق سیستم‌عامل به ساعت و تاریخ نهفته در سخت‌‌افزار مراجعه می‌‌كنند. در بسیاری از برنامه‌‌ها برای صرفه‌‌جویی در فضای لازم برای ذخیره‌‌سازی اطلاعات، مانند تاریخ استخدام، تاریخ آخرین زمان كنترل آنتن ماهواره و غیره به جای ۴ رقم از ۲ رقم برای نگهداری سال استفاده شده است و بنابراین حتی اگر ساعت سخت‌‌افزاری ۴ رقمی و سیستم عامل نیز از ۴ رقم برای نگهداری سال استفاده كرده باشد، در صورتی كه در برنامه كاربردی از ۲ رقم استفاده شده باشد، باز هم سال ۲۰۰۰ به صورت ۰۰ ذخیره خواهد شد.

▪ تجهیزات جانبی: این تجهیزات، سخت‌‌افزارهای خاصی هستند كه بنا به نوع نیاز به كامپیوتر اصلی متصل و تحت هدایت نرم‌افزار‌‌های گوناگون مورد استفاده قرار می‌‌گیرد. بعضی از تجهیزات جانبی عبارتند از: چاپگر، اسكنر، مودم، هاب، ترمینال و ترمینال سِروِر. در این تجهیزات نیز بعضا" تاریخ و زمان استفاده می‌‌شود كه گاه از تاریخ و زمان نهفته در خود و گاه تاریخ و زمان را از طریق كامپیوتر اصلی دریافت می‌‌كنند. حال كه به منبع اشكال آشنا شدیم، لازم است كه با چگونگی تأثیرگذاری این اشكال نیز آشنا شویم و ببینیم كه این اشكال ساده چگونه می‌‌تواند بر فعالیت‌‌های اقتصادی، اجتماعی و حتی امنیتی در جهان و از جمله برای ما تأثیرگذار باشد.

فرض كنید یك بانك برای تسویه حساب مشتری خود در دهم ژانویه با زدن چند دكمه‌ی ساده و مطابق همیشه از كامپیوتر بخواهد كه بهره مشتری را از تاریخ واریز وجه كه مثلا" دهم دسامبر ۱۹۹۹ بوده حساب كند و در شرایطی كه مشكل دو رقمی بودن تاریخ سال در یكی از اجزای مختلف كامپیوتر وجود داشته باشد، به جای محاسبه بهره یك ماهه، بهره ۹۹ سال رابرای مشتری حساب خواهد كرد چرا كه ۹۹- = ۹۹-۰ خواهد شد و چون معمولا" به جای محاسبه مدت بهره،‌‌عدد منفی بی‌‌معنی است، برنامه‌‌نویسان چنین سیستمی از به‌كارگیری علامت خودداری كرده و حاصل را مثبت فرض می‌‌كنند. این مشكل را می‌‌توان در موارد دیگر برای محاسبه‌ی مالیات، محاسبه‌ی حق بیمه، محاسبه‌ی طلب مرخصی كاركنان و بسیاری مثال‌‌های متعدد دیگر نیز تعمیم داد تا به بحرانی بودن مشكل هم از بعد اقتصادی و هم از بعد اجتماعی و امنیتی پی برد.

در یك مثال دیگر، فرض كنید وظیفه‌ی كامپیوتری كنترل تغذیه‌ی سوخت یك كورهٔ صنعتی باشد. به طوری كه طبق برنامه، هر چند دقیقه یك بار مدار خاصی را فعال تا مقدار معینی سوخت به كوره تغذیه كند. در نیمه‌شب ۳۱ دسامبر ۱۹۹۹، این كامپیوتر در محاسبه‌ی زمان دچار اختلال جدی شده و در هر لحظه محاسباتش نشان خواهد داد كه مدت‌‌هاست سوخت تغذیه نشده، بنابراین به طور مداوم فرمان تغذیه سوخت صادر می‌‌كند. نتیجه این اشتباه، چیزی جز انفجار و انهدام كوره و تجهیزات نخواهد بود.

● سال كبیسه

گفتیم كه چنانچه تاریخ ۲ رقمی ذخیره شده باشد، كامپیوتر تاریخ را به صورت ۰۰ نشان خواهد داد و ۰۰ به عنوان سال ۱۹۰۰ میلادی تلقی خواهد شد. البته بعضی از كامپیوترها به جای ۱۹۰۰ با ورود به سال ۲۰۰۰ تاریخ را به صورت خودكار به ۱۹۸۰ تغییر خواهند داد، چرا كه مدارهای آنها تاریخ قبل از ۱۹۸۰، یعنی قبل از ساخت این گونه كامپیوترها را نمی‌‌پذیرد.

گذشته از این اشكال، به رغم این كه سال ۲۰۰۰ سال كبیسه بوده و در آن ماه فوریه ۲۹ روز است (در سال‌‌های غیر كبیسه، فوریه ۲۸ روز است) بسیاری از كامپیوترها و تجهیزات كه از تاریخ استفاده می‌‌كنند، سال ۰۰ را یك سال غیر كبیسه تلقی می‌‌كنند (سال ۱۹۰۰ كبیسه نبوده است) و دچار اشكال در ارایه‌ی تاریخ خواهند شد.

● سیستم‌‌های نهفته

وجود اشكال و نیاز به بررسی سیستم‌‌های كامپیوتری، به خصوص با توجه به این كه این مشكل به عنوان مشكل كامپیوترها در سال ۲۰۰۰ شناخته شده است، برای اغلب جوامع قابل هضم شده است، ولی بخش مهم و حساسی كه در كشورهایی مثل ایران، واقعا" مورد كم‌توجهی قرار گرفته، تجهیزات بعضا" خیلی حساس است كه بدون آن كه در ظاهر كامپیوتر باشند، سازوكارهای وابسته به تاریخ و زمان در آنها وجود دارد و یا این كه اساسا" درون آنها و برای كنترل آنها، كامپیوترهای غیر قابل رؤیتی به‌كار گرفته شده است.

برای نمونه می‌‌توان از سیستم‌‌های خطوط تولید، كنترل‌كننده‌‌های كوره‌‌های مدرن صنعتی و نیروگاه‌‌های تجهیزات مدرن بیمارستانی، سیستم‌‌های اعلام و اطفای حریق، سیستم‌‌های اندازه‌‌گیری، تجهیزات مخابراتی گوناگون و حتی آسانسورهای پیشرفته نام برد.

این تجهیزات از نظر وجودِ اشكال تقویم در سال ۲۰۰۰، باید دقیقا" بررسی و از صحت عملكرد آنها اطمینان حاصل شود.

● تطبیق با سال ۲۰۰۰

حال كه منبع علت و حدود و ثغور اشكال سال ۲۰۰۰ مشخص شد، می‌‌توانیم تعریف نسبتا" جامعی از تطبیق با سال ۲۰۰۰ ارایه كنیم.

سیستمی را منطبق با سال ۲۰۰۰ می‌‌گویند كه:

۱) اطمینان حاصل شود هیچگونه عمل‌كرد وابسته به تاریخ و زمان در آن وجود ندارد.

۲) در صورت وجود عمل‌كرد وابسته به تاریخ و زمان :

▪ بدون هیچ‌گونه اشكالی پس از ساعت۵۹/۲۳ در تاریخ ۳۱ دسامبر ۱۹۹۹ تاریخ به اول ژانویه سال۲۰۰۰تغییر نماید(ورود صحیح به سال ۲۰۰۰)

▪ پس از عوض شدن تاریخ به سال ۲۰۰۰، كلیه عمل‌كردهای سیستم، آزمایش و اطمینان حاصل شود كه كلیه‌ی عملیات، محاسبات و كنترل‌‌ها در سطح سخت‌‌افزار و كلیه سطوح نرم‌‌افزاری و سیستم‌‌های وابسته به درستی انجام شود.

▪ سیستم، سال‌‌های ۲۰۰۰ ، ۲۰۰۴، ۲۰۰۸ و... را كبیسه بشناسد.

▪ راه حل

كمتر از ۵ ماه تا شروع سال ۲۰۰۰ باقی‌‌مانده است. بیش از سه سال است كه كشورهای صنعتی برای رفع این مشكل، به طور گسترده و با صرف هزینه‌‌های بسیار تلاش می‌‌كنند و با این حال پرفسور» ارنست سیبرت« استاد دانشگاه » سیراكیوز« می‌‌گوید: »اشكالات زیادی باید بر طرف شود و من فكر نمی‌‌كنم همه این مشكلات به موقع بر طرف شود.

● سا ل۱۴۰۰ شمسی

صرف‌‌نظر از پروژهٔ سال ۲۰۰۰ و حتی اگر اطمینان دارید كه با سال ۲۰۰۰ مشكل نخواهید داشت، توجه كنید كه در اغلب برنامه‌‌های كاربردی كه در ایران تهیه شده، به خاطر صرفه‌‌جویی در حافظه از دو رقم سمت راست برای نگهداری تاریخ سال استفاده شده است. بنابراین، اگر برنامه‌‌های كاربردی شما طوری نوشته شده كه تاریخ شمسی را در پرونده‌‌ها ذخیره می‌‌كند، از همین حالا به فكر رسیدن سال۱۴۰۰شمسی باشید.