در تنگنای قافیه

نگاهی به مساله قرآن منظوم

شعر و شاعری برای خود عالمی دارد؛ دنیایی سراسر تخیل و لطافت. مقوله شعر آنقدر جذابیت دارد که همواره نسبت به آن نگاه کارکردی هم وجود داشته است. در قرن چهارم و پنجم هجری اکثر معلم‌ها دروس خود را با استفاده از شعر تدریس می‌کردند؛ حتی پزشک‌ها مانند حکیم میسری نیز دارو و درمان خود را از طریق شعر و وزن به بیمار تجویز می‌کردند. در برخی مواقع صرف و نحودان‌هایی همچون <ابن مالک> در <الفیه> برای راحتی کار خود و مخاطبان‌شان به وزن متوسل می‌شدند. یادم می‌آید در دوران دبیرستان معلمی داشتم که عربی را بسیار نیکو تدریس می‌کرد. هم از شعر بهره می‌برد و هم از موسیقی. حروف جر و وزن‌های مختلف افعال عربی و بسیاری دیگر از نکات صرف و نحو عربی به مدد شعر چنان راحت و سریع در ذهنم می‌نشست که تا همین الا‌ن هم بیشتر آنها را در خاطر دارم. ‌

شعر علا‌وه بر زیبایی‌های ذاتی‌ای که دارد دارای چنین محاسنی هم هست و به همین دلیل همواره به آن به عنوان ابزاری که می‌تواند به کمک دیگر علوم هم بشتابد، نگاه شده است. مدتی است که برخی از شاعران و اهل ذوق به منظوم کردن ترجمه‌های قرآن کریم روی آورده‌اند. قرآن منظوم موافقان و مخالفان زیادی دارد و بحث‌های فراوانی در این مورد به وجود آمده است. در دایره موافقان، بیشتر اساتید دانشگاه و شعرا به چشم می‌خورند و مخالفان اکثرا کسانی هستند که در حوزه درس خوانده‌اند و طلبه علوم دینی‌اند اما بین همین اساتید دانشگاه هم مخالفانی وجود دارند که البته بیشتر از زاویه مباحث فنی مخالفت می‌کنند. به اعتقاد آنها ترجمه خوب ترجمه‌ای است که طابق النعل بالنعل آیات قرآن باشد و عین لغات متن را دربرگیرد.

برخی هم مثل محمد مهیار مترجم قرآن و پژوهشگر ادبی، منظوم کردن ترجمه‌های قرآن را اصولا‌ کاری عبث و تفننی می‌دانند. او در گفت‌وگو با ایکنا گفته است: <هر کار فرهنگی با هدف آگاهی انجام می‌شود، بنابراین اگر به نظم درآوردن ترجمه‌های قرآن با هدف آگاهی صورت می‌گیرد که کاری عبث است چون کسی را آگاه نمی‌کند و اگر با هدف سرگرمی انجام می‌شود باز هم بیهوده است. منظوم کردن ترجمه‌های قرآن که اخیرا باب شده است باید با تامل انجام شود و نمی‌توان بدون فکر این نوع ترجمه‌ها را قبول کرد چراکه رواج این کار مشکلا‌ت عدیده‌ای را در حوزه مفاهیم قرآنی رقم خواهد زد.> در میان مراجع و علما هم آیت‌الله العظمی نوری‌همدانی طی استفتایی درباره این منظومه‌ها تاکید کردند: در صورتی که این ترجمه‌ها گویای تمام مفاهیم قرآن نباشد، صحیح نیست. ‌

بعضی دیگر هم مثل سهیل محمودی شاعر معاصر پا فراتر از اینها گذاشته‌اند و معتقدند بزرگ‌ترین خیانت به قرآن کریم، منظوم کردن آن است.

اما مشهورترین و قدیمی‌ترین ترجمه منظوم قرآن متعلق به امید مجد عضو هیات علمی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران است. این ترجمه شامل ۱۸ هزار بیت و در قالب مثنوی است. مجد در این باره به خبرگزاری قرآنی ایران گفته است: <بعد از انتشار ترجمه منظوم من از قرآن، بسیاری از دوستداران قرآن تصمیم گرفتند این کتاب مقدس را به صورت منظوم بسرایند اما کافی نبودن علم و دانش این افراد در هر دو زمینه قرآنی و ادبی، زمینه را برای تحریف آیات قرآن فراهم کرد.> ‌

مجد با بیان اینکه <نمی‌توان به بهانه جلوگیری از تحریف معانی آیات قرآنی، جلوی نشر اندیشه و ذوق هنری شاعران را گرفت> به ارائه راهکار برای جلوگیری از تحریف آیات قرآن از طریق ترجمه‌های منظوم پرداخت و گفت: <باید اجازه بدهیم افراد قرآن را بدون آوردن متن عربی به صورت منظوم درآورند و آن را با نام <برداشت‌های من از قرآن> به چاپ برسانند.>

از یاد نباید برد، مهم‌ترین نکته‌ای که در ترجمه قرآن مجید باید به آن توجه شود رعایت امانت الهی است. نکته دیگری هم که در مورد ترجمه وجود دارد این است که بسیاری از علما به‌طور کلی با اصل ترجمه مخالفند. به عقیده آنها برگرداندن قرآن به فارسی بسیاری از مفاهیم موجود در متن عربی را از بین می‌برد و امکان تحریف هم به وجود خواهد آمد. به همین خاطر است که همیشه روی این مساله تاکید شده که آموختن عربی و فهم قرآن به زبان اصلی آن بسیار بهتر و درعین حال شیرین‌تر است. تردیدی وجود ندارد که افرادی که اندک آشنایی به زبان عربی دارند و این کتاب آسمانی را به زبان اصلی‌اش می‌خوانند لذت بیشتری هم از آن می‌برند، اما نمی‌توان خط بطلا‌ن بر ترجمه کشید و از اساس آن را قبول نداشت. آشنایی همه مسلمانان با زبان عربی در حد فهم قرآن امری غیرممکن به نظر می‌رسد، به همین دلیل ترجمه قرآن کریم اجتناب‌ناپذیر است تا همه بتوانند آن را بخوانند، با مفاهیم آن آشنا شوند و البته لذت هم ببرند. اینجا اما نقش مترجم جدی می‌شود. او باید در انتخاب واژه‌ها دقت و ابتکار فراوان به خرج دهد تا بهترین و نزدیک‌ترین آنها به کار روند و همچنین خواننده با متنی ساده و روان مواجه شود.

در مورد به نظم درآوردن ترجمه‌های قرآن، قضاوت در مورد سخنان مخالفان و موافقان دشوار به نظر می‌رسد، چه اینکه در صحبت‌های هر دو گروه، استدلا‌ل‌های درستی دیده می‌شود که قابل تامل‌ هستند. نگرانی در مورد از بین رفتن مفاهیم قرآن نگرانی بجایی است؛ ادله گروه مقابل هم در مورد قابل فهم نبودن برخی از ترجمه‌های تحت‌اللفظی قرآن و نیز این نکته که منظوم کردن قرآن باعث جذب خواننده می‌شود هم منطقی به نظر می‌رسد. ‌

فولا‌دوند درباره ترجمه منظوم امید مجد می‌گوید: <برگرداندن سخن خداوند به نظم بسیار دشوار و مشکل است و ما در نثر هم خالی از اشتباه نیستیم.> او می‌نویسد: <در دهه اخیر ترجمه‌های قرآن کریم افتان و خیزان می‌رود تا راه درست خود را پیدا کند.> بهاءالدین خرمشاهی درباره امید مجد که قرآن کریم را در سن ۲۵ سالگی به نظم درآورده اینگونه می‌نویسد: <بنده به عنوان یک آشنا با ادب فارسی و ترجمه قرآن کریم و مسائل قرآن‌پژوهی، ترجمه ایشان را می‌پسندم و سادگی و روانی و بی‌پیرایگی آن به دلم می‌نشیند.>

بنابراین در انتها باید گفت که به نظم درآوردن قرآن مجید فی‌نفسه نمی‌تواند امر منفی تلقی شود. چیزی که مهم است تلا‌ش برای انتقال بی‌کم و کاست پیام الهی و کوشش بسیار در این‌باره است تا هرکس به اندازه ظرف خویش از این چشمه الهی آب بردارد و سیراب شود.