تشکیک خاصی

در زمینه ی وجودشناسی ،آراء مختلفی ارائه شده است، که اصلی ترین آنها عبارتند از :
١) وجودات متباین به تمام ذات هستند که قول منسوب به مشاء است.
٢) وجود حقیقت واحده ی ذو مراتب است که …

در زمینه ی وجودشناسی ،آراء مختلفی ارائه شده است، که اصلی ترین آنها عبارتند از :

١) وجودات متباین به تمام ذات هستند که قول منسوب به مشاء است.

٢) وجود حقیقت واحده ی ذو مراتب است که معروف به تشکیک خاصی است و منسوب به فهلویون می باشد.

٣) وجود واحد شخصی است و ذو مظاهر که قول اهل معرفت است. این سه قول مربوط به قائلین به اصالت وجود است

اما دو قول دیگر نیز ارائه شده است که یکی اعتباری بودن وجود و اصالت ماهیت است که کثرت موجود از لوازم آن است و دیگری نیز قول منسوب به دوانی است که اصالت وجود در واجب تعالی و اصالت ماهیت در ممکنات است ، که وحدت وجود و کثرت موجود لازمه ی این قول است.

تا قبل از شیخ اشراق همه فلاسفه مشاء در جهان اسلام و عموم متکلمان معتقد به تشکیک عامی بوده‏اند. تشکیک عامی آن است که صدق یک مفهوم کلی بر مصادیق خود یکسان نبوده، بلکه به طور مختلف بر افراد خود تطبیق کند. مثلاً کلمه سفید بر برف، پنبه و عاج فیل صدق می‏کند، اما یکی اقدم یا اشدّ از دیگری است. در این تشکیک ما به الاختلاف غیر از ما به الاشتراک است؛ یعنی پنبه، برف و عاج فیل در اصل سفیدی مشترکند، اما در امور دیگر با یکدیگر متفاوتند و همین تفاوت‏ها باعث شده که یکی سفیدتر از دیگری باشد. در واقع، این جا اختلاف به امور زاید بر ذات این اشیا است، لذا این نوع تشکیک به تواطؤ بر می‏گردد، ولی افراد ساده اندیش (عموم مردم) این را تشکیک می‏پندارند و لذا آن را تشکیک عامی گویند.

این نوع تشکیک در واقع، تنها یک بحث منطقی است و کم‏تر در مباحث فلسفی مطرح می‏شود، زیرا بیش‏تر به بحث لفظی شباهت دارد تا وجودشناسی.

اما در تشکیک خاصی ما به الامتیاز عین ما به الاشتراک است و این تشکیک را انگونه می توان طرح نمود:

با قبول اصالت وجود و اینکه مفهوم وجود مشترک معنوی می باشد و اینکه مفهوم واحد از کثیر بما هو کثیر انتزاع نمی شود ، این پرسش مطرح می‏شود که تفاوتهای موجودات از کجا سرچشمه می‏ گیرد؟ جواب آن است که مابه‏ الامتیازِ این واقعیات خارجی باید از سنخ ما به الاشتراکِ آنها باشد. وجود دارای درجات و مراتب متفاوتی است که همگی در وجود بودن مشترک‏اند و تفاوت آنها به شدّت و ضعف و آثار وجود است.

باید توجه داشت که در تشکیک خاصی ،وجود حقیقت واحدی دارد و در عین وحدت دارای کثرت نیز می باشد به عبارتی دیگر در نظریه ی تشکیک ،حقیقت واحده وجود دارای وحدتی سریانی است لذا حقیقت واحده وجود که مرتبه ای از آن واجب و مرتبه از آن ممکن است ، حقیقتا دارای مصداقی واحد میباشد که در عین وحدتش کثیر است زیرا سریانی است و اصلا خصوصیت وحدت سریانی همین است و این کثرت مؤکّد آن است.

پس تشکیک خاصی در حقیقت فرع اصالت وجود و اشتراک معنوی مفهوم وجود می باشد،اما باید دانست که قول به تشکیک نظر نهایی حکمت متعالیه نمی باشد ملاصدرا در کتاب اسفار در تبیین دیدگاه وجودشناختی خویش، نخست نظریه تشکیک وجود را مطرح می‏کند،اما می گوید:

اگر در مراحل مختلف اسفار از کثرت تشکیکی وجود سخن به میان می آوریم به حسب رعایت حال متعلمان است و گرنه آنچه درصدد آن هستیم اثبات وحدت وجود و موجود ذاتا و حقیقتا است که مذهب اولیاء و عرفاست و برهان قطعی اقامه خواهیم نمود که وجودات اگرچه کثیر و متمایزند ولی همگی از مراتب تعینات حق تعالی و ظهورات نور و شئونات ذات حضرتش می باشند نه آنکه اموری مستقل و ذواتی منفصل باشند. (اسفار، ج‏۱، ص: ۷۱)

و در اواخر جلد دوم اسفار قول مختار خود را اثبات و تشکیک در حقیقت وجود را نیز نفی می کند و می فرماید:

رجعت علّیهٔ المسمّی بالعلهٔ و تأثیره للمعلول الی تطوّره بطور و تحیثه بحیثیهٔ. (همان، ج‏۲، ص۳۰۱)

از این رو، حکمت صدرایی را می‏توان شامل دو بخش متقدّم و متأخّر دانست که در بخش نخست ملاصدرا وجود کثرات را در عین وحدت می‏پذیرد و در بخش دوم وجود کثرات را به نمود و ظهور تنزّل می‏دهد. تفاوت این تقریر با تقریر پیشین از وحدت تشکیکی وجود در این نکته است که گرچه در این تقریر وجود حقیقی از کثرات سلب شده است و وجود حقیقی تنها از آن حق تعالی به شمار می‏آید، کثرت از وجود به نمود منتقل می‏شود. به عبارت دیگر، این نظریه را می‏توان وحدت وجود و موجود و کثرت در ظهور نامید. هر چه در جهان هستی به نظر می‏رسد که غیر از واجب الوجود است، ظهور و نمود آن است.

محمد هادی توکلی