همدان

هر یك از آثار به جای مانده از دوره های گوناگون كهن زیستی, راوی رخدادهای شگفت انگیزی است كه بررسی پیرامون آنها روشنگر شیوه حكومت داری از یك سو و نوع زیست انسان ها از دیگر سو است

آن گاه كه تمدن و شهرنشینی، مرحله تازه‌ای را در ۲۵ سده پیش آغاز كرد، دامنه‌های الوند و زاگرس به خاطر ویژگی‌های بی‌همانندش، بیش از هر نقطه دیگر، به عنوان كانون تمدن و استقرار نمادهای زندگی شهرنشینی مورد توجه حاكمان قرار گرفت.

هر یك از آثار به جای مانده از دوره‌های گوناگون كهن زیستی، راوی رخدادهای شگفت انگیزی است كه بررسی پیرامون آنها روشنگر شیوه حكومت داری از یك سو و نوع زیست انسان‌ها از دیگر سو است.

سنگ نبشته‌های موجود در مكانی با عنوان گنجنامه افتخاری بزرگ برای این دیار است كه بر یگانگی پروردگار گواهی می‌دهد:((خدای بزرگ است اهورا مزدا، كه این سرزمین را آفرید....))

كاوش‌های باستان شناسی در تپه‌های گیان در نهاوند و بابا كمال و داستان هجرت حیقوق نبی به تویسركان از دلایل محكمی بر قدمت این سرزمین است.

پروفسور گریشمن، باستان شناس شهره فرانسوی در پژوهش های خویش به این باور رسیده كه هگمتانه، پیش از آن (( اكسایا )) شهر كاسی‌ها خوانده می‌شد و استقرار نخستین دولت ایرانی توسط مادها در هگمتانه، آن را شهره عالم كرد.

نام همدان برگرفته از هگمتانه پارسی باستان است كه در كتیبه بیستون توسط داریوش هخامنشی ضبط شده است. این نام در زبان یونانی اكباتان ذكر شده است.

ژرك دومرگان محقق فرانسوی می‌نویسد: تنها شهر مهم این ناحیه بدون شك شهر همدان و اكباتان باستانی، پایتخت مادهاست كه هرودت آن را دیده و در كتیبه‌های میخی اكباتانه است.

هگمتانه از دو واژه هنگ و متانا تشكیل شده است و به معنی محل اجتماع است. این در تورات اخمثا مركب از هاخای زندی ثانای پالی آمده كه شعبه‌ای از زبان سانسكریت است و ثانا به معنی استان فارسی یا محل و مكان است و اخمثار را به شهر دوستی ترجمه كرده‌اند. زیرا شاهان ایران در تابستان دوستان خود را به این شهر دعوت می‌كردند. بر روی سكه‌های دوره ساسانی ضرب شده در همدان، نام شهر را به صورت دهم كه مخفف اهمتنا است دیده می‌شود و در متون اسلامی نیز نام شهر به صورت همدان دیده می‌شود.

▪ آرامگاه بوعلی

طرح و نقشه گنبد آرامگاه بوعلی با توجه به سبك معماری قرنی كه حكیم در آن می زیسته و از روی قدیمی‌ترین بنای تاریخ در عصر اسلام در ایران یعنی بنای معظم گنبد قابوس كه یكی از شاهكارهای معماری به شمار می‌رود اقتباس شده است، اما به جای ۱۰ ترك در اینجا ۱۲ ترك منظور شده است و بیانگر ۱۲ رشته علوم و دانش‌های عصر ابن سینا است كه این دانشمند بزرگ در آن‌‌ها تبحر داشته است.

در بالای دیوارهای داخلی محوطه آرامگاه، ۲۰ قصیده معروف عینبه كه از آثار شیوای ابن سینا در حكمت و فلسفه است روی چهل لوح سنگ مرمر به خط ثلث مرقوم است.

ساختمان آرامگاه بوعلی به شماره ۱۸۶۹ در تاریخ ۱۲ اردیبهشت ۱۳۷۶ به ثبت آثار ملی رسیده است.

▪ آرامگاه باباطاهر

بنای اصلی آرامگاه در مربعی به ابعاد ۱۰ در ۱۰ مترمربع است كه از مجموع منشورهایی تشكیل شده كه دارای مدخل‌های ورودی و منفذهای نور است و با كلاف‌های بتونی داخلی استحكام و دوام آن كاملاً تأمین شده است. بیست و چهار دو بیتی از سروده‌های بابا طاهر روی بیست و چهار قطعه سنگ مرمر در قسمت پائین اطراف داخلی جایگاه نصب شده است.

ساختمان آرامگاه باباطاهر در تاریخ ۲۱ اردیبهشت ماه ۱۳۷۶، به شماره ۱۸۷۰ به ثبت ملی رسیده است.

▪ كتیبه‌های گنجنامه و دره‌های اطراف

گنجنامه در یكی از دامنه‌های كوهستان الوند و به فاصله ۵ كیلومتری جنوب غربی همدان در دره مصفای عباس آباد قرار دارد. در نزدیكی گنجنامه، چشم انداز زیبایی از آبشار گنجنامه و دره‌های سرسبز عباس آباد، تاریك دره و كیوارستان دیده می‌شود.

به سبب آنكه هگمتانه پایتخت تابستانی هخامنشیان بوده و در مسیر جاده شاهی قرار داشته است. داریوش اول هخامنشی پس از اتمام كار سنگ نبشته‌های بیستون دستور نقر كتیبه كنونی گنجنامه را داده است. پس از او فرزندش خشایار شاه نیز به پیروی از او كتیبه‌ای در سمت راست و كمی پایین‌تر از سنگ نبشته پدر بر جای گذارده است.

هر یك از این كتیبه‌ها به یك زبان در سه ستون و ۲۰ ستون و ۲۰ سطر بر روی صخره‌ای بزرگ حك شده‌اند كه در ستون دست چپ متن فارسی باستان، ستون وسط عیلای یا شوشی و ستون دست راست كتیبه‌ها به زبان بابلی یا اكدی و به خط میخی یا هخامنشی است.

ابن فقیه همدانی در سال ۲۹۰ هجری در كتاب اخبارالبدان خود ار آن به عنوان تب نابر نام برده است. اسامی دیگر آن عبارتند از سنگ نبشته، نبشت خدایان، كتیبه‌های الوند، جنگ نامه و گنج نامه.

این اثر طی شماره ۹۲ مورخ ۱۵/۱۰/ ۱۳۱۰ در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران به ثبت رسیده است.

▪ گنبد علویان

این بنا از لحاظ هنر گچبری و آجركاری از آثار ارزشمند و كم نظیر سده‌های میانی دوره اسلامی و ظاهر آن شبیه گنبد سرخ مراغه است كه باید گنبد علویان همدان را از انبیه دوره قرن شش سلجوقی به شمار آورد.

بنای بسیار ارزشمند گنبد علویان كه همه ساله مورد بازدید گروه‌های كثیری از مسافران و بازدید كنندگان اعم از ایرانی و خارجی قرار می‌گیرد، با وضعیتی بسیار نامناسب درون محوطه حیاط یك مدرسه راهنمایی دخترانه واقع شده و علی رقم پیگیری‌های مستمر، آزاد سازی آن میسر نشده است.

▪ بقعه استر و مردخای

از جمله یادمان‌های مذهبی به جای مانده از قوم كلیمی در همدان، بقعه آرامگاه استر و مردخای است. این مكان همه ساله پذیرای زائران كلیمی و بازدیدكنندگان زیادی از نقاط مختلف جهان است و زائران كلیمی در ایامی ویژه، مراسم مذهبی خویش را در این مكان اجرا می‌كنند.

این بنای چهارگوش آجری با گنبدی بر فراز آن، یادگاری است از قرن هفتم هجری قمری كه به دستور ارغون شاه مغول بر پایه‌های بنای قدیمی تر بنا نهاده شده و ورودی این آرامگاه در سنگی كوتاهی است كه توسط كلون باز و بسته می‌شود و به جهت ارتفاع اندك این در، باید خمیده وارد آرامگاه شد.

▪ مجسمه شیرسنگی

یكی از یادمان‌های تاریخ باستان در شهر همدان مجسمه شیرسنگی است كه در انتهای خیابان ۱۲ متری سنگ شیر و در وسط میدان مربع شكلی به همین نام قرار گرفته است.

تپه‌ای كه در حال حاضر مجسمه شیرسنگی بر روی آن واقع شده، تپه‌ای باستانی است. زیرا تابوتی متعلق به دوره اشكانی از آن محل كشف شده است و فعلاً در موزه تپه هگمتانه نگهداری می‌شود.

تاریخ ساخت مجسمه شیرسنگی مورد اختلاف است، ولی از نوع حجاری مجسمه و نزدیكی آن به باروی اشكانیان و كشف تابوت دوره اشكانی از آن محل، چنین بر می‌آید كه به دوره اشكانیان مربوط است.

این اثر در تاریخ ۲۵/۱۰/۱۳۱۰ و به شماره ۹۳ در فهرست آثار ملی و تاریخی و ملی ایران به ثبت رسیده است.

▪ محوطه باستانی هگمتانه

محوطه باستانی هگمتانه با مساحتی قریب به چهار هكتار، در داخل بافت كهن شهرهمدان قرار دارد. سابقه مطالعات اولیه و بررسی‌های باستان شناسی این محوطه به اواخر قرن ۱۹ برمی‌گردد و طی این مطالعات محققان آن را پایتخت مادها تشخیص داده‌اند كه در روایات منسوب به هرودوت یونانی به آن اشاره شده است.

محوطه باستانی هگمتانه كه طی شماره ۲۸ در تاریخ ۲۴/۶/۱۳۱۰ به ثبت آثار ملی كشور درآمده است و به لحاظ دستاوردهای باستان شناسی و نقش تعیین كننده در شناخت تمدن باستانی ایران، از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است. از سویی مقدمات ثبت این اثر در فهرست جهانی یونسكو نیز فراهم شده است.

از دیگر آثار تاریخی همدان می توان به موزه تاریخ طبیعی همدان، موزه هگمتانه، میدان امام خمینی و بازار قدیمی اشاره كرد.

▪ مفاخرهمدان

مركز استان همدان از گذشته‌های دور مهد پرورش بزرگان و عالمان از جمله باباطاهر، عین القضات، ابوعلی سینا، خواجه رشید الدین فضل، سعد سلمان، قوام الدین در گزینی، فخرالدین اعلاء الدوله عربشاه، ابوالعلاء همدانی، میرسید محمد همدانی، خواجه نصیر الدین همدانی، میر معزالدین محمد امامی، رفیع الدین علیشاه مفرد، ابن فقیه، شیخ شرف الدین درگزینی، عباس بن مشكویه، بدیع الزمان، كلیم همدانی، غلام شمس، مفتون و میرزاده عشقی بوده است.

▪ هنرهای سنتی

از مهم‌ترین هنرهای دیرینه در استان همدان می‌توان به منبت كاری، سفال و سرامیك، چرم و مصنوعات چرمی، قالی، گلیم بافی و گیوه بافی اشاره كرد.

گزارش از: حسین شهبازی