تودیع رمضان و معارفه فطر

سطوری در بدرقه صیام و نوید عید

یا ربی الذی لیس لی رب غیره لایکون هذا الوداع منی له وداع فناء و لاآخر العهد منی للقاء... (۱)

آخرین فرحت افطار، فطر است و بازگشت به فطرت. ای نگار نورآگینان! از عطش به عطا رسیدیم، از صیام به صله و از شکیبایی به شکر. امید آن داریم که برای ما محتاجان عنایت یار، نهایت رمضان، رضوان باشد و سرانجام امساک، مسک. (۲) خدایا! صدای دل انگیز منادیت را شنیدیم که به میهمانی ملکوت و ضیافت عفو و عطشناکی عشق می خواندمان. لیاقت حضور نداشتیم؛ لطف تو زبان مان را به اجابت گشود و سلسله مهرت، پای سفره رحمت کشانیدمان. خدایا! اگر ماه سرخ ولایت، محرم را نیافریده بودی، وداع ماه هدایت، رمضان، عاشق کشی ها می کرد. حسرت فرقت رمضان، تمهید ورود اندوه عظیم عاشورا در نهانخانه دل می کند. نماز عید صائمین، بیعت حسینیان عطش آگین با موالیان معصوم عرصه عصمت و هدایت است؛ «الحمدلله علی ما هدینا و له الشکر علی ما اولینا». (۳) صیام ما مقدمه قیام است و پیوند با قائمین نینوا؛ «قل انما اعظکم بواحده ان تقوموالله». (۴)

سجاده دل و رحل اندیشه گشوده ایم و امشب با قاریان قوم قیام، قنوت قربت می گیریم و آیات وصال را زمزمه می کنیم. بر نگاه شهر، بهت فراق یار، حکایت دوری از لیلی لیالی رمضان و هجران روزهای روزه داران است و فطر، زیباترین بدرقه سفر کرده ای است که هزاران هزار قافله دل، همره اوست و هنوز بانگ رحیلش فرو ننشسته است که آوای انتظار مکرر از نای انیسان او به سوی آستان رمضان آفرین اهل کبریا و عظمت وجود و جبروت و عفو و رحمت و تقوا و مغفرت می خیزد.

خدایا! مونس ماه زیبایت بودیم و مباد که حق صحبتش ادا نکرده باشیم و هلال و بدر و محاقش از ما به نزد تو ملیک مقتدر، شکوه کند. خدایا! قدر لیله القدر ندانستیم و زمزمه های مولا را در کنار چاه تنهاییش نشنیدیم.

خوشه ای از شاخه نخل نیایش نچیدیم و با تنهاترین نیایشگر نخلستان کوفه، هم آوا نشدیم و اینک هجران یار، غم افزای محفلمان شد؛

شنیده ام سخنی خوش که پیرکنعان گفت

فراق یار نه آن می کند که بتوان گفت

حدیث هول قیامت که گفت واعظ شهر

کنایتی است که از روزگار هجران گفت

نشان یار سفر کرده از که پرسم باز

که هر چه گفت برید صبا پریشان گفت (۵)

در آستانه عید عابدان، خواهان ساغر فطریم و تا میکده عفو، غزلخوان و امیدوار با پای دل می رویم و در مصلای صالحان به لشکر شکر و سپاه سپاس پیوسته و از جرگه نابخشودگان به در می آییم. بکوشیم که در دام اشتیاق، گرفتار شده و اسیر خال لب یار شویم که هلال عید، ابروی دلجوی اوست. از نفس هجرت کنیم و به نفیس برسیم. سیاهی سپهر دل بزداییم و در فجر فطر طلوع کنیم. فطر، گشودن صدف امساک و استحصال گوهر بندگی است. کمال استعانت و ایصال صبر و صلات و التقای انتظار و لقا را در ژرفای بحر فطر بجوییم؛ «استعینوا بالصبر و الصلوه». (۶)

شکرا که در بهار وصل سالکان، توفیق حضوری مکرر در حلقه‌ صالحان و دلدادگان دلارام یافتیم و این شایان ستایش و ثنایی جمیل در آستان محبوب است. پروردگارا! تشنه آب و گرسنه‌ طعام نیستیم؛ ما عطشناک دیدار توایم ‌ای نور زمین و آسمانها! عید فطر، میعادگاه همان وعده‌ ای است که همواره دلبسته ‌آنیم؛ «الصوم لی و انااجزی به»؛ روزه بهترین پاداش روزه‌ داران؛ دیدار دلدار.

فطر، از جمله آیات و عناصر رحمت عام الهی است که واجد سه رکن؛ خداوند (هادی)، رسول خدا و آل عصمت (وسیله هدایت) و مردم (هدایت شوندگان) است. در ادعیه این روز خجسته نیز این سه رکن مشهود است؛ «الذی جعلته للمسلیمن عیدا ً و لمحمد صلی الله علیه و آله...»، به این معنی که خداوند، عید فطر را همچون هدیه ‌ای برای رنجها و زحمات عاشقانه‌ رسول خویش در راه هدایت انسانها و نیز شکیبایی امت اسلام در عبادات الهی عطا فرموده است و چون عید، همیشه از عناصر فراگیر در میان آحاد مردم و مایه شادمانی و خرسندی است، یک پدیده وحدت آفرین محسوب شده و همگرایی و تألیف قلوب را به همراه می‌ آورد، خصوصا ً اگر با معنویت و جاذبه‌ های روحانی و فرامادی همراه باشد. معنویت و توجه به امور معنوی از عوامل ایجاد قدرت و احساس قدرت و توانمندی نیز می‌ باشد، لذا عید سعید فطر که پس از یک دوره یک ماهه ممارست در تقوا و تقویت روحی، وحدتی از موضع قدرت با پشتوانه الهی به وجود می‌ آورد، اگر جهان اسلام از آن به نحو صحیح بهره ‌مند شود، می ‌تواند ارکان و زوایای اتحاد و قدرت خود را مستحکمتر و گسترده ‌تر نماید و تفرق و احساسهای ناسیونالیستی و طراوت‌ سوز را از جوامع متشکله ‌اش بزداید و جوانب گوناگون همگرایی؛ «دولت و ملت»، «ملتها با ملتها» و «دولتها با دولتها» را تحقق ببخشد.

جنبه سازنده دیگر عید فطر، تثبیت ذخایر نفسانی کسب شده در ماه مبارک رمضان و تنفیذ قدرت اجرایی روزه ‌داران برای دوره یک ساله تا

فرا رسیدن رمضان دیگر در سال آینده است. حالت روحی صائمین در عید فطر که توأم با حس خرسندی از تحمل رنج و صبر، کاستن از برترین تعلقات مادی و ارتباط دو سویه با خالق و حالت انابه و ایصال با مبدأ قدرت و کسب رضایت پروردگار، که در اقامه نماز شکوهمند عید فطر به اوج می‌ رسد، عزم پارسایان و روزه ‌داران را در استمرار خداگرایی و حق‌ جویی، استوار می ‌سازد. این عزم و تصمیم الهی با پاداش گرفتن و رؤیت رحمت و رأفت حق تعالی برای استعانت از صبر و صلوة در ماه رمضان و حضور در جرگه هدایت یافتگان و شاکران فطر، مستحکمتر و عمیقتر می‌شود؛ «الحمد لله علی ما هدینا و له الشکر علی ما اولینا.» این احساس نیز در فائزین فطر زنده می‌ شود که به لغزشها و خطایای خویش واقف شده و با روزه و نماز و نیایش به آن کرامت و شرافتی رسیده ‌اند که از معاصی، فاصله بگیرند و اجرای فرامین واحکام خدایی را وجهه همت خود قرار دهند.

شیخ صدوق (ره) از امام صادق علیه ‌السلام نقل می ‌کند در روز عید فطر، امیر مؤمنان حضرت علی (ع) برای مردم خطبه خواندند و طی آن فرمودند؛ «ای مردم! این روز، روزی است که در آن نیکوکاران به پاداش خود می ‌رسند و کسانی که در ماه رمضان کردار ناپسند داشته ‌اند، زیان می‌ بینند و محروم می ‌مانند.» حضرت علی (ع) در ادامه، عید فطر و اقامه ‌نماز در مصلا را به روز رستاخیز شبیه دانسته و می ‌فرماید؛ «و هو اشبه یوم بیوم قیامتکم» (و روز عید فطر از هر روزی به قیامت، شبیه ‌تر است). پس یادآوری قیامت و حضور همگانی در محضر خداوند حی سبحان، از ثمرات و برکات عید خجسته فطر و اقامه ‌نماز عظیم و فیاض آن است. نماز عید برای تزکیه و تطهیر جانها و زکات فطره برای تزکیه و تصفیه اموال است؛ همان طور که در سوره مبارکه «اعلی» در رکعت اول نماز عید فطر می‌ خوانیم؛ «قد افلح من تزکی»، و نیز در سوره مبارکه «شمس» در رکعت دوم آن می‌ خوانیم؛ «قد افلح من زکیها»؛ یقینا ً کسی رستگار خواهد شد که - نفس و مال - خود را تزکیه نموده و حق خدا و مردم را ادا نماید و جان خود را برای آغازی دوباره - همچون بهاران طبیعت - آماده سازد. «قد افلح من تزکی و ذکر اسم ربه فصلی». این دو آیه از سوره مبارکه اعلی، عامل فلاح و فیروزی انسان را سه عنصر نجات بخش می داند؛ تزکیه، ذکر خدا و نماز. برای مفهوم تزکیه در این آیه، موارد زیادی را برشمرده اند که پاکسازی، نقطه مشترک این مفاهیم است؛

برخی آن را پاکسازی روح از شرک، برخی پاکسازی دل از رذائل اخلاقی، پاکسازی عمل از محرمات و برخی نیز آن را پاکسازی اموال و دارایی و پرداخت زکات قطره قبل از برپایی نماز عید فطر دانسته اند. روایات متعددی نیز بر مفهوم آخر دلالت دارند. آیه شریفه ۱۰۳ سوره توبه نیز مؤید همین مطلب است؛ «خذ من اموالهم صدقه تطهرهم و تزکیهم بها». (از اموالشان زکات بگیر تا آنها را به وسیله آن پاکسازی و تزکیه کنی.)

در آیات سوره اعلی، اول تزکیه و بعد ذکر پروردگار و سپس نماز را برشمرده که به گفته برخی از بزرگان، اشاره به سه مرحله مهم از مراحل عملی مکلف دارد؛ اول پاکسازی قلب و جان و اندیشه از عقاید و باورهای فاسده و ضاله، دوم حضور شناخت خدا در وجود انسان و سوم اشتغال به عبادت و خدمت. امید آن داریم که با تمسک به صبر (روزه) توانسته باشیم به روح صلاة (نماز) که همانا تزکیه و ذکر خداست رسیده باشیم و عبادات و خدمات فردی و اجتماعی خویش را با استفاده از شرافت ذخیره معنوی ماه رمضان، بیشتر و بهتر نماییم.

عید خجسته فطر برای ما یک فرصت فرید و فیض آمیز است که افزون بر دریافت پاداش پارسایی خویش، می توانیم از این نقطه اشتراک دنیای اسلام و همایش همگرایی مسلمین در راستای اتحاد و الفت روزافزون، بهره ور شویم. در حقیقت اگر این عید سعید را وسیله افزایش و گسترش میراث معنوی پیامبر اعظم (ص) قرار دهیم و از تفرقات و تشتتات، با عنایت به هدایت نبوی و ذخایر آسمانی ماه معظم رمضان، بکاهیم، آنگاه این روز عظیم برای ما نیز شرافت و کرامت و برکت به ارمغان خواهد آورد.

عید فطر، روز مغفرت الهی و گرفتن جزای جمیل برای تزکیه و ذکر خدا توسط اهل ایمان و عمل صالح است و در واقع، نماد کوچکی از روز بزرگ رستاخیز است که در آن هنگامه عظیم، مؤمنان پاداش و اجر صبر خویش در سجن دنیا را از خدای خویش اخذ نموده و خشنودی دو سویه خالق و مخلوق را مشاهده می کنند.

نماز عید فطر نیز، نمایشی از همایش بی کرانه انسانها در عرصه قیامت است که در آن روز، شایستگان و شرافتمندان اهل پروا و پارسایی در صفوف به هم فشرده، امیدوار به فضل الهی می ایستند تا از رحمت و مغفرت حق تعالی بهره ای ببرند و در بهشت عنایت معبود خویش معتکف شوند.نکته آخر اینکه، عید فطر، عید خرسندی از یک ماه، مقابله با هواهای نفسانی و کسب غنیمتها و دستاوردهای بی شمار در این عرصه کارزار و نبرد با تمنیات و تلاش برای حفظ این غنایم و رهاوردهای ارزشمند و نهادینه کردن روح مبارزه و جهاد اکبر در نفس و ابقای گوهر درخشان عبودیت در صدف وجود خویشتن است. ما که اکنون از گرسنگی به گرانسنگی و از عطش به عطای الهی رسیده ایم، بکوشیم که در ساعات و آنات فراروی خویش به ثمرات تزکیه و ذکر مستدام، نایل شویم. غفرالله لنا و لکم.

سید مسعود علوی

پی نوشتها:

۱- دعای وداع با ماه رمضان

۲- سوره مطففین، آیه ۲۶

۳- ذکر مخصوص روز عید فطر

۴- سوره سبا، آیه ۴۶

۵- لسان الغیب حافظ شیرازی

۶- سوره بقره، آیه ۴۵