بررسی گرایشهای موضوعی کتابهای اطلاعاتی کودکان و نوجوانان طی سالهای ۱۳۸۰ ۱۳۸۴

پژوهش حاضر به بررسی روند انتشار و گرایشهای موضوعی کتابهای اطلاعاتی کودکان و نوجوانان, طی سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴ می پردازد

پژوهش حاضر به بررسی روند انتشار و گرایشهای موضوعی کتابهای اطلاعاتی کودکان و نوجوانان، طی سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴ می پردازد. هدف از این پژوهش، تعیین گرایشهای موضوعی کتابهای اطلاعاتی کودکان و نوجوانان طی سالهای مذکور و تعیین خلأها و کمبودهای موجود در موضوعات منتشر شده می باشد. بدین منظور، کتابشناسی کتابهای اطلاعاتی منتشر شده برای کودکان و نوجوانان، در پنج سال مورد مطالعه از طریق جستجو در پایگاه اطلاعاتی کتابشناسی ملی گردآوری و کلیه کتابها در ۱۷ رده موضوعی دسته‌بندی شده‌اند. نتــایج پژوهش نشان می‌دهد که انتشار کتابهای اطلاعاتی کودکان و نوجوانان تنهـــا در فاصله سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۱ روند رو به رشدی داشته است و از آن پس دچار سیر نزولی شده و در سال ۱۳۸۴ به پایین ترین میزان خود رسیده است. بیشترین درصد موضوعات منتشر شده طی سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴، به ترتیب مربوط به موضوعات علوم (۲/۳۸%)، سرگذشتنامه ها (۲۶/۱۶%)، و تاریخ و جغرافیا (۹% ) می‌باشد. همچنین، موضوعات جامعه شناسی، کشاورزی، و ادبیات به ترتیب با ۳۸/.%، ۶۴/۰% و ۸۹/۰% کمترین عناوین منتشر شده می باشند.

● مقدمه

برای ادبیات کودکان تعاریف متعددی ارائه شده است. در کتاب «ادبیات کودکان» نوشتة علی اکبر شعاری نژاد آمده است: «ادبیات کودکان به مجموعه آثار و نوشته‌هایی (کتاب و مقالات) گفتــه می‌شود که به وسیلة نویسندگان متخصص برای مطالعه آزاد کودکان تهیه می شود و در همه آنها ذوق و سطح رشد و نضج کودکان مورد توجه است.» (شعاری نژاد، ۱۳۶۴، ۲۹) بنفشه حجازی نیز در کتاب «ادبیات کودکان: ویژگیها و جنبه‌ها» می‌نویسد: «هرآنچه افسانه، شرح حال، مطالب علمی و... که خارج از برنامه درسی و آموزش مستقیم، هنرمندانه نوشته و تنظیم شود، ادبیات کودکان خوانده می شود». (حجازی، ۱۳۷۴، ۱۹)

به طور کلی، اهداف ادبیات کودکان را می‌توان در این موارد خلاصه کرد: برانگیختن ذوق و علاقه در کودکان، آشنایی با مسائل گوناگون زندگی، سودبخشی اوقات فراغت، شکوفایی استعدادهای ذهنی، آشنایی با جهان و فرهنگهای مختلف، آماده کردن کودک برای شناخت، دوست داشت و ساختن محیط، شناساندن کودک به خویشتن، ایجاد احترام به اصالت انسانی، میل به اعتلای مداوم، و ایجاد عادت به مطالعه (شعاری نژاد، ۱۳۶۴، ۲۹؛ ایمن (آهی)، ۱۳۵۶، ۳- ۴). بنابراین، ادبیات کودک در حقیقت پهنه‌ای است که نیازهای عاطفی، روانی و شناختی کودک را برطرف می سازد. قصه ها، داستانها، افسانه‌ها، شعر و مطالبی از این قبیل نیازهای روانی و عاطفی کودک را برطرف می سازند اما برای رفع نیازهای شناختی او کافی نیستند. با توجه به موارد فوق، می‌توان به نقش و اهمیت کتابهای غیر داستانی در رشد تفکر و شخصیت کودک و پرورش استعدادهای او پی برد.

● بیان مسئله

کودکان کنجکاوند، مدام با پرسشهای جدیدی روبرو می شوند و سؤالهای بی‌جواب بسیاری دارند که می‌خواهند به پاسخ آنها برسند. آنها تلاش دارند جهان پیرامون خود را بهتر بشناسند، علت پدیده‌های طبیعی را دریابند، با کشورهای دیگر و مناطق مختلف جهان آشنا شوند، از گذشته خود بیشتر بدانند، با اجتماع و مسائل اجتماعی آشنا شوند، و شخصیتهای مهم ملی و جهانی را بشناسند. کنجکاویهایی از این دست سبب می‌شود شروع به پرسش کنند یا برای یافتن پاسخهای مورد نظر خود در منابع مختلف به جستجو بپردازند. در اینجاست که لزوم شناخت انواع نوشته‌های غیر داستانی و نحوه انتخاب و استفاده از آنها روشن می شود. زمانی بود که مربیان و منتقدان، کتابهایی را که جنبه داستانی نداشتند، جزئی از ادبیات کودکان نمی‌شناختند زیرا می‌پنداشتند هنر نویسندگی در نوشتن آنها به کار گرفته نمی‌شود، ولی امروز این عقیده قابل قبول نیست، زیرا بسیاری از کتابهای غیر داستانی، به لحاظ شیوة نگارش و از نظر مطالب، ارزش هنری فراوانی دارند (ایمن (آهی)، ۱۳۵۶، ۷۸). «امروزه صاحبنظران بر این باورند که هر نوشته‌ای که کودک به خواندن و شنیدن آن عشق ورزد و موجب گسترش ذوق و بالا بردن سطح آگاهیهای او شود، ادبیات کودک خوانده می‌شود» (علی پور، ۱۳۷۹، ۱۲۷).

ایجاد تنوع موضوعی در کتابهای اطلاعاتی، علاوه بر تشویق و ترغیب کودکان به مطالعه این نوع کتابها، سبب می شود کنجکاویهای آنها در زمینه‌های مختلف ارضا شده، به پرسشهای آنها پاسخهای مناسب‌تری داده شود. به علاوه، کودکان را با زمینه های مختلف دانش بشری آشنا کرده، کمک می کند تا علایق و استعدادهای خود را کشف و دنبال نمایند. پژوهش حاضر بر آن است تا روند انتشار و گرایشهای موضوعی کتابهای اطلاعاتی چاپ شده برای کودکان و نوجوانان را طی سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴ مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داده، خلأهای موجود را نمایان سازد.

● تعریف عملیاتی اجزای مسئله

▪ کتابهای اطلاعاتی: کتابهای غیر داستانی (بجز شعر)، که حاوی بار اطلاعاتی هستند و کودکان را با زمینه های مختلف دانش و مهارتهای بشری آشنا می‌سازند.

▪ کودکان و نوجوانان: کلیه افرادی که در محدوده سنی ۳ تا ۱۷ سال قرار دارند و در پنج گروه سنی «الف» (۳ تا ۵ سال)، «ب» (۶ تا ۸ سال)، «ج» (۹ تا۱۰ سال)، «د» (۱۱ تا ۱۳ سال)، «هـ» (۱۴ تا ۱۷ سال) دسته‌بندی می‌شوند.

● پرسشهای اساسی

پژوهش حاضر بر آن است تا به پرسشهای زیر پاسخ دهد:

۱) روند انتشار کتابهای اطلاعاتی کودکان و نوجوانان طی سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴ چگونه بوده است؟

۲) گرایشهای موضوعی کتابهای اطلاعاتی کودکان و نوجوانان طی سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴ چگونه بوده است؟

۳) بیشترین و کمترین گرایش موضوعی در هر یک از سالهای مذکور کدام است؟

۴) بیشترین و کمترین گرایش موضوعی طی سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴ کدام است؟

● هدف و فایده پژوهش

هدف اصلی این پژوهش، تعیین گرایشهای موضوعی کتابهای اطلاعاتی کودکان و نوجوانان طی سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴ و نشان دادن خلأها و کمبودهای موجود در موضوعات منتشر شده می باشد. با توجه به آنچه در خصوص نقش و اهمیت کتابهای اطلاعاتی در رشد فکری کودکان گفته شد، دریافت کمبودها و نقصانهای موجود کمک خواهد کرد تا حیطه‌هایی که دچار کاستی می‌باشند، شناسایی شده، بیشتر به آنها پرداخته شود.

● متغیرهای اساسی

▪ متغیر مستقل: کتابهای اطلاعاتی کودکان و نوجوانان.

▪ متغیر وابسته: گرایشهای موضوعی کتابهای اطلاعاتی.

● روش و جامعه پژوهش

روش پژوهش، تحلیل محتواست. جامعه پژوهش، کلیه کتابهای اطلاعاتی کودکان و نوجوانان چاپ شده طی سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴ می باشد که از طریق واسپاری به کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران رسیده و فهرستنویسی شده اند. تعداد کل این کتابها ۷۸۱ عنوان می باشد.

● روش گردآوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات

اولین قدم برای اجرای پژوهش، تهیه کتابشناسی کتابهای اطلاعاتی کودکان و نوجوانان منتشر شده بین سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴ بود. این کار از طریق جستجو در پایگاه اطلاعاتی کتابشناسی ملی ایران بر روی شبکه محلی کتابخانه ملی انجام شد. کلیه این کتابها که ۷۸۱ عنوان می‌باشند، به لحاظ موضوعی بررسی و تجزیه و تحلیل و در ۱۷ رده موضوعی به قرار ذیل دسته‌بندی شدند: علوم، اطلاعات عمومی، صنعت و فناوری، اختراعات و اکتشافات، تاریخ و جغرافیا، فلسفه و دین، بهداشت و سلامتی، آموزش و پژوهش، ادبیات، محیط زیست، ورزش، بازی و سرگرمی، هنر، کشـــاورزی، سرگذشتنــامه‌ها، کتابهای مرجــع، روانشنــاسی و جامعه‌شناسی.

به منظور تجزیه و تحلیل اطلاعات گردآوری شده و دسترسی به نتایج، از برنامه اکسل استفاده گردید. از طریق نرم افزار مذکور، تعداد و درصد کتابهای اطلاعاتی چاپ شده در طی سالهای مورد بحث و نیز در هریک از سالها، به طور جداگانه به دست آمد و مشخص شد بیشترین و کمترین میزان انتشار کتابهای اطلاعاتی به کدام یک از گرایشهای موضوعی تعلق دارد.

● پیشینه پژوهش

وحید طوفانی اصل در سال ۱۳۶۹ در پایان نامه «مقایسه کمی انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در دوره های ۱۳۴۵- ۱۳۵۱ و ۱۳۵۸- ۱۳۶۷» میزان انتشار کلیه کتابهای داستانی، غیر داستانی، شعر، و آموزشی چاپ شده توسط کانون پرورش فکری را در دوره زمانی مذکور بررسی، مقایسه و تجزیه و تحلیل کرده است. نتایج حاصل نشان می‌دهد از مجموع ۹۹۶ کتـــاب چاپ شده در این دو دوره، بیش از نیمی از آنهــا (۵۴/۵۹%= ۵۹۳ عنوان) به حــوزه کتابهای داستانی اختصاص دارد. در میان سایر آثار نیز ۲۱۸ عنوان (۸۹/۲۱%) کتابهای غیر داستانی، ۱۱۱ عنوان (۱۴/۱۱%) کتابهای آموزشی، ۴۶ عنوان (۶۲/۴%) شعر و ۲۸ عنوان (۸۱/۲%) کتابهای مخصوص اولیای تربیتی می باشد. ضمناً تنوع موضوعی آثار در دوره دوم بیشتر از دوره اول می باشد.

در پایان نامه دیگری تحت عنوان «بررسی وضعیت کتابهای کودکان و نوجوانان ۱۳۵۷- ۱۳۷۱» که توسط میترا طاهری لطفی در سال ۱۳۷۵ انجام شده، وضعیت کتابهای کودکان و نوجوانان به لحاظ گروه سنی، تاریخ نشر، نوع خواندنی(داستان و غیر داستان)، تألیف/ ترجمه/ بازنویسی، و گرایش موضوعی در پانزده سال پس از انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است. ازمجموع ۱۰۳۶۸ عنوان کتاب بررسی شده در این پژوهش، ۱۶۵ عنوان (۶/۱%) به کلیات، ۸۱ عنوان (۷۸%) فلسفه و روانشناسی، ۲۴۴ عنوان (۳۵/۲%) دین، ۱۶۵ عنوان (۶/۱%) علوم اجتماعی، ۱۸۱ عنوان (۷۴/۱%) زبان، ۱۱۵۵ عنوان (۱۴/۱۱%) علوم محض، ۳۰۲ عنوان (۹۱/۲%) علوم عملی، ۶۴۶ عنوان (۲۳/۶%) هنر و ورزش، ۶۱۳۵ عنوان (۱۷/۵۹%)ادبیات، و ۱۲۹۴ عنوان (۴۸/۱۲%) به تاریخ و جغرافیا اختصاص داشته است. از مهم ترین نتایجی که این پژوهش بدان دست یافته، می‌توان به پایین بودن شمارگان نسبت به جمعیت، کم بودن تعداد عناوین غیر داستان، تمرکز در محل نشر کتابها، و حرفه‌ای نبودن ناشران این حوزه اشاره کرد.

مهشید عبدلی (۱۳۷۸) به بررسی وضعیت کتابهای داستانی کودکان در سالهای ۱۳۷۲- ۱۳۷۴پرداخته است. جامعه مورد مطالعه این پژوهش را کلیة کتابهای داستانی کودکان تشکیل می‌دهد که از سالهای ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۴ در ایران منتشر شده و به کتابخانه ملی رسیده اند که تعداد آنها ۶۶۳ عنوان بوده است. یافته های پژوهش نشان می‌دهد بیشترین عناوین کتابهای داستانی مربوط به سال ۱۳۷۴ با ۳۶۷ عنوان کتاب چاپ شده می‌باشد و کمترین عناوین کتابها (۱۳۴ عنوان) در سال ۱۳۷۳ چاپ شده است. گروه «ج» بیشترین عنوان (۲۹۱) و گروه «الف» کمترین عنوان (۸۳) را به خود اختصاص داده‌اند. بیشترین گرایش موضوعی مربوط به داستانهای حیوانات و کمترین گرایش مربوط به داستانهای پریان، حماسی، انقلاب و سیرک می‌باشد. تعداد کتابهای تجدید چاپ و چاپ اول با هم برابر است که نشان دهنده رقم بالای کتابهای تجدید چاپی است.

همین پژوهشگر در سال ۱۳۸۳ در مقاله ای تحت عنوان «گرایشهای موضوعی کتابهای داستانی کودکان» به بررسی گرایشهای موضوعی کتابهای داستانی کودکان طی سالهای ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۰ پرداخته و فرضیه وجود رابطه معنادار میان انتشار کتابهای داستانی کودکان را در گرایشهای موضوعی مورد مطالعه طی سالهای فوق مورد بررسی قرار داده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد از مجموع ۵۱۷۱ عنوان کتاب داستانی منتشر شده در این سالها، بیشترین عناوین کتابهای داستانی کودکان مربوط به سال ۱۳۸۰ با ۱۸۴۴ عنوان و کمترین مربوط به سال ۱۳۷۷ با ۳۲۱ عنوان است. طی پنج سال مورد بررسی، داستانهای تخیلی با ۱۵۶۶ عنوان، ۶/۳۰% کل کتابهای داستانی کودکان را تشکیل می دادند و پس از آن داستانهای حیوانات با ۱۳۰۲ عنوان ، ۴/۲۵% از عناوین منتشر شده را به خود اختصاص داده اند. داستانهای اجتماعی نیز با ۶۲۹ عنوان (۳/۱۲%) در مقام سوم اهمیت قرار دادند. همچنین، طی سالهای ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۰ داستانهای پهلوانی با ۵ عنوان (۱۰%)، داستانهای روانشناسی با ۶ عنوان (۱۲%) و داستانهای عرفانی با ۸ عنوان (۱۶%) کمترین عناوین منتشر شده را داشتند. انتشار کتابهای داستـانی در کل سالهای مورد مطالعــه، از میزان همبستگی مستقیم و معناداری برخــوردار بوده است.

قوی ترین همبستگی میزان انتشار کتابهای داستانی کودکان در یک سال نسبت به سال قبل، مربوط به سال ۱۳۸۰ با ۱۳۷۹ است.

● نتیجه‌گیری و پیشنهادها

از مجموع بررسی های انجام شده، به نتایج زیر می‌توان رسید:

۱) انتشار کتابهای اطلاعاتی کودکان و نوجوانان تنها در فاصله سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۱ روندی رو به رشد داشته است و از آن پس سیر نزولی آن آغاز شده و این روند همچنان تا سال ۱۳۸۴ ادامه یافته است. به طور کلی، انتشار کتابهای اطلاعاتی در طی پنج سال مورد مطالعه، روندی کاهشی داشته است.

۲) بیشترین عناوین کتابهای اطلاعاتی کودکان و نوجوانان در طی سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴ مربوط به موضوع علوم می باشد که با ۲۹۷ عنوان، ۲/۳۸% از کل عناوین منتشر شده را تشکیل می دهد. پس از آن، موضوع سرگذشتنامه ها قرار دارد که ۲۶/۱۶ درصد از عناوین منتشر شده را به خود اختصاص داده و میزان انتشار سایر موضوعات، کمتر از ۱۰% کل عناوین منتشر شده است. همچنین، طی پنج سال مورد بررسی، موضوعات جامعه شناسی، کشاورزی، و ادبیات به ترتیب با ۳۸/.%، ۶۴/۰%، و ۸۹/۰ کمترین عناوین منتشر شده می باشند. انتشار تنها ۷۸۱ عنوان کتاب اطلاعاتی برای کودکان و نوجوانان طی پنج سال و نیز سیر نزولی انتشار آنها، نشـان دهنده پایین بودن میزان توجه به تألیف و ترجمـــه این دسته از کتابهاست. با توجه به اهمیتی که کتابهای اطلاعاتی در ارضای حسّ کنجکاوی، رشد شخصیت، و افزایش سطح آگاهی و تفکر در کودکان و نوجوانان دارند، توجه بیشتر به این حیطه ضروری به نظر می رسد.

همان‌طور که قبلاً نیز اشاره شد، ایجاد تنوع موضوعی در کتابهای اطلاعاتی کودکان و نوجوانان اهمیت بسیاری دارد. طبق بررسی انجام شده در این پژوهش، موضوع علوم و سرگذشتنامه‌ها بسیار بیشتر از موضوعات دیگر مورد توجه مؤلفان و مترجمان کتابهای کودکان و نوجوانان بوده است. آنچه مسلم است، کودکان و نوجوانان علاقه بسیاری به آشنایی با علل و عوامل پدیدهای علمی دارند و از مطالعه سرگذشت دانشمندان و شخصیتهای تاریخی و افرادی نظیر اینها لذت می‌برند، اما این گروه سنی نیازهای شناختی دیگری نیز دارند که ضروری است مورد توجه بیشتری قرار گیرد.

منابع

ابراهیمی کلهرودی، خدیجه (۱۳۷۸). «ب‍ررس‍‍ی‌ وض‍‍ع‍ی‍ت‌ ت‍رج‍م‍ه‌ ک‍ت‍‍اب‍‍ه‍‍ا‌ی‌ ک‍ودک‍‍ان‌ ? ت‍‍ا ?? س‍‍ال‌، ???? – ????». پایان نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی، دانشکده علوم تربیتی دانشگاه تهران.

ایمن ، لیلی؛ توران میرهادی و مهدخت دولت‌آبادی (۱۳۵۶). گذری در ادبیات کودکان، تهران، شورای کتاب کودک.

حجازی، بنفشه (۱۳۷۴). ادبیات کودکان و نوجوانان: ویژگی ها و جنبه‌ها، تهران، نشر روشنگران.

شعاری نژاد، علی اکبر (۱۳۶۴). ادبیات کودکان، تهران، اطلاعات.

طاهری لطفی، میترا (۱۳۷۸). «بررسی وضعیت کتابهای کودکان و نوجوانان ۱۳۵۷- ۱۳۷۱». پایان نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی، دانشکده علوم تربیتی دانشگاه تهران.

طوفانی اصل، وحید (۱۳۶۹). «مقایسه کمی انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در دوره های ۱۳۴۵- ۱۳۵۱، ۱۳۵۸- ۱۳۶۷». پایان نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی، دانشکده علوم تربیتی، دانشگاه تهران.

عبدلی، مهشید (۱۳۷۸). «بررسی وضعیت کتابهای داستانی کودکان در سالهای ۱۳۷۲- ۱۳۷۴». فصلنامه کتاب. دوره دهم. ۲: ۱۰۱- ۱۱۱.

(۱۳۸۳). «گرایشهای موضوعی کتابهای داستانی کودکان». فصلنامه کتاب. دوره پانزدهم۲: ۱۰۷- ۱۱۴، ۱۳۸۳

علی پور، محمدعلی (۱۳۷۹). آشنایی با ادبیات کودکان، تهران، تیرگان.

میرحسینی، زهره (۱۳۶۶). «س‍ی‍ر م‍وض‍و‌ع‍‍ی‌ در د‌اس‍ت‍‍ان‍‍ه‍‍ا‌ی‌ ک‍ودک‍‍ان‌ و ن‍وج‍و‌ان‍‍ان‌ (???? – ????)». پایان نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی، دانشکده علوم تربیتی، دانشگاه تهران.

آزاده غیبی‌زاد دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه الزهرا (س).